CHƯƠNG 2 :   CÁC TRÀO LƯU TƯ TƯỞNG VÀ TRIẾT HỌC THẾ KỶ XVII-XVIII

KHỞI ÐẦU CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP

BÀI 3:   TRÀO LƯU TƯ TƯỞNG VÀ TRIẾT HỌC THẾ KỶ XVII-THẾ KỶ XVIII

1. TRÀO LƯU TƯ TƯỞNG THẾ KỶ XVII

2. TRIẾT HỌC THẾ KỶ ÁNH SÁNG

BÀI 4:   KHỞI ĐẦU CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP

1. NHỮNG TIỀN ĐỀ CỦA CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP

2. NỘI DUNG CÁCH MẠNG CÔNG NGHIỆP

3. HỆ QUẢ

Từ khóa: phương pháp qui nạp, phương pháp thực nghiệm, quyền tự nhiên, luật tự nhiên, triết học Ánh Sáng, cách mạng công nghiệp.

Mục đích: Chương này gồm 2 bài:

Bài 3: Giới thiệu cho sinh viên sự tiến bộ của khoa học và sự phát triển của triết học thế kỉ XVII. Những sự kiện này đã làm thay đổi thế giới quan của con người. Sự phát triển của triết học thế kỉ XVII là tiền đề  để trào lưu tư tưởng Aïnh Sáng phát triển, đặc biệt là ở Pháp.

Bài 4:  Giới thiệu cho sinh viên những tiền đề và nội dung chính của cuộc CMCN ở Anh. Cuộc  cách mạng này dẫn đến những thay đổi không những trong lĩnh vực kinh tế, chính trị ở Anh mà còn ảnh hưởng đến tình hình sản xuất của thế giới lúc bấy giờ.

Yêu cầu: Sinh viên cần nắm vững những nội dung sau:

Bài 3:      

-Các phương pháp NCKH của các nhà khoa học thế kỉ XVII.

-Tư tưởng của Hobbes và Locke về vấn đề chính quyền, khái niệm về quyền tự nhiên và luật tự nhiên.

- Nội dung của triết học Aïnh Sáng.

Bài 4:      

- Những tiền đề của CMCN.

-Các phát minh lớn trong những lĩnh vực: CN nhẹ, CN động lực, luyện kim, GTVT.

-         Hệ quả của CMCN. (

1. Những người đề xướng một  nền văn minh mới.

Vấn đề nhận thức thế giới:

Quan điểm nhìn nhận các sự kiện tự nhiên và xã hội một cách khoa học là đặc điểm của xã hôiü châu Âu thế kỷ XVII. Sự tiến bộ của khoa học trong thế kỷ XVII đãî đưa xã hội châu Âu bước vào một giai đoạn mới trong vấn đề nhận thức thế giới và làm thế nào để có được một tri thức đúngû là vấn đề mà các nhà khoa học đặc biệt quan tâm. Bacon và Descartes là hai nhà triết học đi tiên phong trong việc đặt ra vấn đề nhận thức thế giới.

1.1. Bacon: (1561--1626) là nhà triết học người Anh. Vào khoảng năm 1620--1640, Bacon cho xuất bản những tác phẩm nổi tiếng của ông. Những tác phẩm này đã gây một ảnh hưởng lớn đối với xã hội lúc bấy giờ. Ông dự định viết một bộ sách gồm nhiều quyển tựa là Cuộc cải cách lớn(Great Renewal). Ông hoàn thành hai phần, một được xuất bản vào năm 1620 mang tên "Phương pháp mới lĩnh hội kiến thức (Novum Organum) và một xuất bản vào năm 1623 mang tên Sự tiến bộ của việc học tập (The advancement of learning).

Trong tác phẩm Novum Organum, Bacon đã đề cập đến phương pháp mới để lĩnh hội kiến thức. Phương pháp đó gọi là phương pháp qui nạp (inductive method). Ðể nghiên cứu các sự vật và hiện tượng, ta phải đi từ cái riêng đến cái chung, từ cái cụ thể đến cái trừu tượng. Bacon khuyên con người nên gác lại những tư duy truyền thống cũ, không nên có những thành kiến và định kiến, mà nên nhìn thế giới với một cái nhìn mới (fresh eyes) để quan sát và nghiên cứu vũ trụ.

Trong tác phẩm The advancement of learning, Bacon đã phát triển tư tưởng một kiến thức đúng (true knowledge) là một kiến thức hữu ích(useful knowledge). Tư tưởng về sự hữu ích của kiến thức trở thành một yếu tố chính trong triết học của Bacon. Một kiến thức đúng" được vận  dụng trong những lĩnh vực của thực tiễún là bằng chứng của việc sử dụng kiến thức. Thí dụ: các binh sĩ nhắóm trúng mục tiêu của họ một cách chính xác hơn đó là việc khoa học hóa lý thuyết đạn đạo học (đường đi của đạn). Tuy còn những nhược điểm nhất định, nhưng những lý thuyết của Bacon về phương pháp nhận thức thế giới và ứng dụng những kiến thức của con người vào các vấn đề  thực tiễn của cuộc sống là một trong những đóng góp của ông vào sự phát triển của triết học thế kỷ XVII.

1.2. Descartes (1596-1650) : Ông là một nhà khoa học, đồng thời là một nhà triết học lớn của Pháp và châu Âu. Ông là người đề ra phương pháp mới trong vấn đề nhận thức: "phương pháp thực nghiệm (emperism).

Triết học của Descates gắn liền với toán học và vật lý học của ông. Ông đã đề cao vai trò của triết học đối với con người. Theo ông, trình độ phát triển tư duy triết học là chuẩn mực quan trọng để đánh giá mức độ văn minh của con người. Descartes xây dựng một nền triết học duy lý. Ông đã đề cao vai trò của lý tính, trí tuệ con người, xem đó là tiêu chuẩn  để đánh giá những hoạt động và suy nghĩ của con người. Việc đề cao tư duy lý luận của Descartes là sự cổ vũ mạnh mẽ cho sự phát triển của các ngành khoa học. Descartes còn cho rằng mục đích  cuối cùng của tri thức là ở sự thống trị của con người đối với lực lượng tự nhiên, ở sự phát minh và sáng chế những phưong tiện kỹ thuật, ở sự nhận thức những nguyên nhân của hành vi, ở sự hoàn thiện bản tính con người. Ðể đạt đến mục đích  này, Descartes cho rằng cần phải hoài nghi mọi sự tồn tại hiện có, xem đây là biện pháp để tìm ra cơ sở tuyệt đối xác thực của sự hiểu biết. Descartes nổi tiếng với câu Tôi suy nghĩ, vậy tôi tồn tại. Nguyên lý này đề cao vai trò tích cực của con người đối với thế giới, xem con người là trung tâm của các vấn đề triết học. Việc Descartes coi trọng trí tuệ con người, đề cao tư duy khoa học là một quan niệm cách mạng trong bối cảnh lịch sử Châu Âu lúc bấy giờ.

? -Nêu những điểm khác nhau và giống nhau trong lí thuyết  của Bacon và Descartes.

2. Cuộc cách mạng trong lĩnh vực khoa học.

Những hiểu biết, tri thức của con người trong thế kỷ XVII đã làm thay đổi cách nhìn của con người đối với thế giới. Từ thời xa xưa, Ptolémée đã đưa ra học thuyết địa tâm, học thuyết này đã ảnh hưởng khá lâu trong xã hội châu Âu. Mãi đến khi Copernic tìm ra lý thuyết mới về vũ trụ, quan niệm của con người về thế giới mới thay đổi. Từ đó, vũ trụ được con người chinh phục, chế ngự, nó không còn là một điều huyền bí như tôn giáo đã quan niệm.

2.1. Từ  Copernic đến Gallileo.

+ Copernic: Copernic là người đề xướng ra thuyết nhật  tâm. Theo ông, mặt trời là một định tinh và ở trung tâm của hệ mặt trời. Học thuyết của Copernic đã được Kepler tiếp thu và phát triển thêm, nhưng Kepler cho rằng quĩ đạo của các hành tinh là hình ellipse. Các hành tinh đều quay xung quanh mặt trời theo quĩ đạo ellipse gần tròn, có hướng ngược với chiều quay của kim đồng hồ (nhìn từ cực bắc xuống). Kepler đã mô tả sự vận động của các hành tinh bằng một hệ công thức  toán học rõ ràng.

+ Sau Copernic và Kepler là Gallileo. Năm 1609, Gallileo đã chế tạo một viễn vọng kính và dùng nó để quan sát các hành tinh.  Ông khám phá ra rằng các hành tinh có một kích thước nhìn thấy được khi quan sát bằng viễn vọng kính. Những khám phá của Gallileo đã khẳng định học thuyết đúng đắn của Copernic. Xa hơn nữa, Gallileo đã tìm ra định luật toán học để miêu tả sự vận động của các vật thể trên trái đất, từ đó, ông bắt đầu nghiên cứu vềì sự chuyển động của các vật thể trên trái đất.             

2.2. Newton.

Những định luật của Kepler và Galllileo là tiền đề cho sự phát triển nguyên lý của Newton. Ông là người sáng lập ra cơ học cổ điển và nêu lên định luật vạn vật hấp dẫn. Tác phẩm chính của Newton là Những nguyên lý toán học của triết học tự nhiên (1687). Trong tác phẩm này, Newton đã cho rằng mọi sự chuyển động đều có thể đo lường được, ngay cả trên mặt đất hoặc trong hệ mặt trời. Ðịnh luật vạn vật hấp dẫn không những đã hoàn chỉnh quan niệm về hệ mặt trời lấy mặt trời làm trung tâm, mà còn tạo ra cơ sở khoa học để giải thích các quá trình diễn ra trong toàn bộ vũ trụ, trong đó có quá trình vật lý học và quá trình hóa học.

Vào thời kỳ Newton, sự hình thành các tổ chức khoa học đã trở thành mục tiêu của các nhà khoa học. Những người giàu có đã đề ra việc tổ chức các hoạt động khoa học. Thí du:û tổ chức Royal Society in London (1662), Royal Academy of Science in France (1666). Những tổ chức này đã đề ra các chương trình nghiên cứu, tổ chức các cuộc hội nghị, xuất bản sách báo...Những hoạt động này chứng tỏ rằng khoa học đã trở thành một trong các hoạt động chính của xã hội.

2.3. Aính hưởng của cách mạng khoa học đối với ì tư duy con ngưòi.

Những tiến bộ trong lĩnh vực khoa học của thế kỷ XVII đã ảnh hưởng đến tư duy con người. Trong  tư duy của người thời bấy giờ đã có sự thay đổi. Những cảm giác về sự lệ thuộc vào thượng đế trước kia không còn nữa. Con người trở thành chủ thể sáng tạo có lí trí với khả năng  vô cùng to lớn. Con người sống trong một thế giới mà họ hiểu và chinh phục được. Tất cả mọi vật đều có thể có lý dưới nhận thức của con người. Những ý tưởng mới này đã góp phần thế tục hóa xã hội châu Âu và làm giảm lòng tin của con người vào tôn giáo. Những khám phá trong lĩnh vực khoa học đã củng cố thêm triết học về luật tự nhiên của thời cổ đại. Triết học này được người Hi lạp khám phá và được bổ sung vào thời trung đại, nó cho rằng trong thế giới có một trật tự và có quyền tự nhiên. Quyền này được hiểu bằng lý trí và được sử dụng rộng rãi cho tất cả mọi người. Ðây là những tiền đề về quyền tự nhiên của con người mà những nhà triết học Ánh Sáng đề ra sau này.

3. Triết học thế kỷ XVII.

Cuộc cách mạng khoa học đã ảnh hưởng đến những lĩnh vực khác trong xã hội châu Âu thế kỷ XîVII, trong đó có lý thuyết về chính trị. Ðây là một trong những vấn đề quan trọng trong sự phát triển của chủ nghĩa dân chủ hiện đại. Những nhà triết học thế kỷ XVII là những triết gia về quyền tự nhiên và luật tự nhiên, trong đó tiêu biểu nhất là Thomas Hobbes và Jonh Locke.

3.1. Thomas Hobbes (1588 - 1679)

Hobbes là một nhà triết học nổi tiếng, đại biểu của chủ nghĩa duy vật Anh thế kỷ XVII. Ông đã phát triển và hệ thống hóa chủ nghĩa duy vật cuả Bacon. Theo ông, thế giới là toàn bộ những vật thể tuân theo những quy luật vận động cơ học. Ông thừa nhận sự tồn tại khách quan của thế giới có trước con người và không phải do chúa tạo ra.

Học thuyết về pháp luật và nhà nước là học thuyết phổ biến của ông. Trong học thuyết nầy, Hobbes đã bác bỏ những thuyết cho rằng thượng đế là người xếp đặt xã hội. Ông quan niệm nhà nước lập ra để phục vụ con người. Ðây là một đòn giáng vào chủ nghĩa duy tâm, thần thánh hóa chế độ phong kiến đang thối nát. Thực chất việc khẳng định cần thiết phải xóa bỏ trạng thái tự nhiên của con người ở Hobbes là sự thể hiện xu thế tư sản tiến bộ, đấu tranh đòi phá bỏ thần quyền và sự phân biệt đẳng cấp của chế độ phong kiến, đòi mở rộng dân chủ và tiến bộ xã hộüi.

3.2. John Locke (1632-1704)

Locke được xem như đại biểu cho luồng tư tưởng khoa học thế kỷ XVII. Ông là người cùng tư tưởng với Hobbes về vấn đề chính quyền. Ông cho rằng chính quyền là một hình thức tổ chức vì mục đích của con người, và phải dựa trên một khế ước xã hội.

Năm 1680, Locke viết quyển Hai thỏa ước của chính quyền (Two Treaties of Government). Trong tác phẩm này, Locke đã nêu lên quan điểm của mình về con người tự nhiên. Theo ông, con người ơ í trạng thái tự nhiên có lý trí và được tổ chức tốt. Họ có một ý thức đạo đức, và dường như độc lập với chính quyền. Họ có một số quyền tự nhiên: quyền sống, tự do và sở hữu. Locke nhấn mạnh đến quyền sở hữu đất đai. Trong học thuyết về nhà nước và pháp luật, Locke cho rằng mục đích của nhà nước là bảo vệ tự do và sở hữu do lao động đem lại. Do đó, quyền lực của nhà nước không thể võ đoán, mà phải được xây dựng trên một khế ước được thực hiện từ hai phiá: nhân dân và chính quyền. Học thuyết nhà nước của Locke là một thử nghiệm việc vận dụng lý luận vào hình thức quản lý chính trị được thành lập ở Anh năm 1688.

1. Trào lưu tư tưởng Ánh Sáng.

Triết học Ánh Sáng thế kỷ XVIII là sự kế thừa và phát triển mới về chất các khuynh hướng tư tưởng bài trừ siêu hình học thế kỷ XVII. Nó bắt đầu từ sự phê phán một cách không thương tiếc các quan niệm cũ về thế giới và con người. Tư tưởng quan trọng nhất trong số này là những yếu tố của phép biện chứng trong học thuyết về quyền tự nhiên của Diderot. Trong những học thuyết về chính trị, đạo đức, các nhà triết học thế kỷ XVIII đã giải phóng ở mức độ đáng kể những học thuyết về đạo đức và quan niệm chính trị- xã hội của họ khỏi những hạn chế có tính chất tự nhiên chủ nghĩa. Lý tưởng chung của các nhà Khai sáng là ý tuởng về sự tiến bộ (idea of progress). Ðó là sự tin tưởng rằng điều kiện sống của con người sẽ ngày càng tốt hơn và thế hệ sau sẽ sống tốt hơn thế hệ trước; đồng thời họ sẽ đóng gópï hoạt động, lao động của họ cho cuộc sống của thế hệ mai sau, đó là con đường mà nhân loại cùng chia xẻ để cùng nhau phát triển.

Các nhà Khai sáng, thông qua ngòi bút của mình, đã tập hợp những tầng lớp trong xã hội để hướng đến cuộc đấu tranh lật đổ chế độ phong kiến. Những tác phẩm của họ là vũ khí lý luận của giai cấp tư sản trong thời kỳ chuẩn bị cách mạng.

Trong tác phẩm A History of The Mordern World NXB Mc-Graw Hill (1995), Palmer đã chia các tác giả của thế kỷ XVIII làm hai loại: một gọi là các philosophes và một gọi là các political economist

2. Các philosophes: đó là những triết gia nhưng không phải là triết gia theo nghĩa của triết học. Nói một cách chính xác hơn, họ là những nhà văn, nhà tư tưởng, nhà truyền bá và công khai hóa tư tưởng Ánh Sáng. Những tác phẩm của họ là vũ khí lý luận của giai cấp tư sản trong thời kỳ chuẩn bị cách mạng.

Phong cách hành văn của các nhà văn thế kỷ XVIIIï sáng sủa, chính xác, mạch lạc. Các độc giả thời kỳ này khá đông đảo, thuộc nhiều thành phần: giới kinh doanh, những người có nghề nghiệp chuyên môn, các tầng lớp trung lưu. Báo và tạp chí tăng lên khá nhiều. Các tư tưởng của nhà văn được phổ biến rộng rãi.Ai không thể đọc báo ở nhà thì có thể đến các quán cà phê (coffee house) hoặc những phòng đọc được mở ra khắp nơi với mục đích phổ biến tư tưởng của thế kỷ Ánh Sáng.

Pháp được xem như trung tâm của phong trào Ánh Sáng và Paris trở thành trái tim của các hoạt động văn học thế kỷ XVIII. Thời kỳ này ở Paris, các trí thức hoặc tư sản giàu có đã tổ chức ra các salon: đó là nơi các nhà văn, nghệ sĩ gặp gỡ,trao đổi ý kiến. Các salon trở thành trung tâm của các cuộc tranh luận chính trị. Các salon này tồn tại đến CM Pháp và thậm chí có nơi tồn tại sau cả thời kỳ CM. (Salon của bà Geoffin, của góa phụ hai nhà triết học nổi tiếng là Helvetius  và Condorcet hoặc của bà Stael)

Những đại biểu tiêu biểu:

- Montesquieu (1689- 1755)

Montesquieu không phải là nhà văn lớn nhất của Thế kỷ Ánh Sáng, nhưng có một vị trí đặc biệt trong dòng văn học này vì ông là người sáng lập ra nền văn chương chính trị ở Pháp. Montesquieu thuộc tầng lớp quí tộc áo dài, điều đó giải thích sự hạn chế trong tư tưởng của ông. Ông thiếu cái tâm hồn sục sôi cách mạng của thế kỷ XVIII. Ông là nhà tư tuởng ôn hòa nhất trong các nhà triết học Ánh Sáng lúc bấy giờ.

Tư tưởng chính trị của Montesquieu thể hiện rõ nhất trong quyển Tinh thần pháp lý (lesprit des lois). Trong tác phẩm này, chúng ta thấy toát lên sự căm ghét của Montesquieu đối với chế độ chuyên chế và sự băn khoăn tìm kiếm một hình thức nhà nước phù hợp cho Pháp lúc bấy giờ. Ông nghiên cứu các thể chế chính trị từ xưa đến lúc bấy giờ và phân biệt ba hình thức nhà nước: Cộng hòa, Quân chủ lập hiến và Quân chủ chuyên chế. Ông cho rằng chế độ Cộng hòa là tốt đẹp nhưng trên thực tế không thực hiện được. Theo ông, chế độ chính trị tốt nhất là nhà nước Quân chủ lập hiến như ở Anh. Cũng trong quyển Tinh thần Pháp Lý, Montesquieu chủ trương "tam quyền phân lập": Hành pháp, Lập pháp, Tư pháp độc lập và không phụ thuộc vào nhau, nhưng kiểm soát lẫn nhau. Nguyên tắc này được giai cấp tư sản vận dụng vào chế độ chính trị của họ. Tác phẩm Tinh thần pháp luật thể hiện tư tưởng chống phong kiến rõ rệt nhất của Montesquieu và đóng góp một phần đáng kể vào trào lưu tư tưởng Aïnh Sáng.

- Voltaire (1694-!778) :

Tên thật là Francois Marie Arouet, sinh tại Paris 29-1-1694. Ông xuất thân trong một gia đình giàu có. Mặc dù có những quan điểm hạn chế, Voltaire là người đóng vai trò quan trọng trong dòng văn học Aïnh Sáng. Các sáng tác của ông đã đóng góp một cách xuất sắc vào kho tàng kiến thức nhân loại.

Voltaire vừa là một nhà triết học đồng thời còn là một nhà sử học, nhà thơ, nhà viết kịch. Trong những tác phẩm của ông, tư tưởng nổi bật là chống chế độ phong kiến và nhà thờ Thiên chúa giáo, chính vì vậy mà nhiều lần ông bị giam vào ngục Bastille. Trong quyển Những lá thư triết học, ông đã lên án chế độ phản động và lạc hậu của phong kiến và nhà thờ Thiên chúa giáo. Quan điểm chính trị của ông là thực hiện việc cải cách từ trên xuống. Ông đề ra việc cải cách chế độ phong kiến dưới một hình thức Quân chủ sáng suốt và giành quyền thống trị cho những ngưòi giàu có. Tuy còn những quan điểm hạn chế và mâu thuẫn trong tư tưởng, Voltaire vẫn đóng một vai trò quan trọng trong triết học Aïnh Sáng. Những tác phẩm lý luận, văn thơ, kịch của ông đều mang một chủ đề chung là  tinh thần chống chế độ phong kiến, chống tôn giáo, chế giễu thói mê tín dị đoan, ca ngợi lý trí và tuyên truyền cho lòng khoan dung.

- Rousseau (1713-1784)

Ông xuất thân trong một gia đình bình dân, con của một người sửîa đồìng hồ ở Thụy sĩ. Từ nhỏ, ông đã phải chịu đựng một cuộc sống cực khổ: phải đi lang thang nhiều nơi để kiếm sống, làm nhiều nghề để kiếm ăn, vì vậy, ông gần gũi và thông cảm với quảng đại QCND.

Rousseau là một nhà văn đồng thời cũng là một nhà triết học. Tư tưởng của ông vượt xa những người đương thời. Ông cũng lên án chế độ phong kiến và giáo hội như Montesquieu, Voltaire nhưng ông còn đề cập đến chủ quyền của nhân dân. Do đó, ông có tư tưởng gần gũi với những người thấp nhất trong Ðẳng cấp thứ ba.

Quan niệm về Con người tự nhiên là sợi chỉ đỏ xuyên suốt trong những tác phẩm của Rousseau. Con người tự nhiên không bị một ràng buộc nào của xã hội nhưng vì phải sống trong xã  hội, chịu những ràng buộc của xã hội, con người gặp phải sự bất bình đẳng và chính sự bất bình đẳng ấy đã dẫn con người đến tai họa. Từ đó, Rousseau đi đến kết luận: chính tư hữu là nguyên nhân sinh ra sự bất bình đẳng của xã hội loài người. Tư hữu tài sản tạo ra kẻ giàu, người nghèo. Kẻ giàu đặt ra những luật lệ để làm cho tài sản của họ trở thành chính đáng; sau đó họ đặt ra  những hình thức chính quyền để công nhận những luật lệ ấy, từ đó sinh ra kẻ thống trị và người bị thống trị mà đỉnh cao nhất của sự bất bình đẳng đó là chế độ chuyên chế. Khi quan niệm tư hữu là nguồn gốc của mọi sự bất bình đẳng trong xã hội, Rousseau nêu lên chủ trương hạn chế quyền tư hữu, chuyển từ đại tư hữu sang tiểu tư hữu. Chính tư tưởng tiểu tư sản của ông đã ảnh hưởng đến những nhà hoạt động cách mạng Pháp.

Quan điểm chính trị quan trọng của Rousseau là Ý dân (General will). Với quan niệm bất bình đẳng là sản phẩm của xã hội, ông cho rằng con người tạo ra nó thì cũng có thể phá hủy nó: nhân dân lao động giết chết, hoặc truất ngôi bạo chúa là một việc làm chính đáng. Từ đó, ông chủ trương con người cần phải được giải phóng khỏi những quan hệ thống trị để đạt đến sự tự do của mình, đó là Ý dân. "Ý dân là tuyệt đối, là không thể sai lầm, và không thể chia cắt". Với quan niệm Ý dân là tuyệt đối, Rousseau đã chủ trương con người cần phải xây dựng một xã hội trên cơ sở một khế ước được các thành viên tuân theo để đảm bảo cho sự tự do và bình đẳng của mình.

Trong khi Montesquieu, Voltaire chủ trương xây dựng một chính quyền thuộc về những tầng lớp trên của xã hội thì Rousseau chủ trương một chính quyền thuộc về nhân dân, bảo đảm thực hiện Ý dân cao nhất. Cương lĩnh chính trị của ông đã ảnh hưởng đến những nhà cách mạng Pháp.

-Diderot và bộ Bách khoa toàn thư (1713--1784)

Diderot là một nhà văn xuất sắc của thế kỷ XVIII, tên tuổi ông đại diện cho một thế kỷ sôi nổi và hào hùng. Tác phẩm đồ sộ nhất của Diderot là bộ Bách khoa toàn thư. BKTT là một công trình khoa học lớn lao, là bộ tự điển khảo luận về khoa học, nghệ thuật, công thưong nghiệp..., trong đó tác giả đề cập tới những vấn đề chính trị, đạo đức, nghệ thuật, triết học, kỹ thuật.... Những vấn đề trên được trình bày theo quan điểm duy vật, mặc dù tính duy vật của những người theo phái BKTT còn mang tính máy móc. Khuynh hướng kinh tế tiêu biểu của nhóm BKTT là khuynh hướng của nhóm tự nhiên luận. Chủ trương của nhóm này là tự do hoạt độüng kinh tế, với khẩu hiệu nổi tiếng Hãy để cho làm, hãy để cho đi. Từ đó, họ đi đến khuynh hướng bảo vệ triệt để quyền tư hữu: mọi vi phạm của pháp luật vào quyền tư hữu  chính là sự lật đổ xã hội. Về mặt chính trị và xã hội, chủ trương của phái BKTT là lập trường ôn hòa, mặc dù họ là những người chống đối chế độ phong kiến và nhà thờ.

Công lao lớn nhất của họ là khẳng định lòng tin con người vào sự tiến bộ của khoa học và đề cao lý tính. Nhóm BKTT đã góp phần truyền bá tư tưởng duy vật chủ nghĩa (dù còn những hạn chế nhất định), làm cho CNDV giành được thắng lợi và trở thành một khuynh hướng chiếm ưu thế trong triết học Pháp thế kỷ XVIII.

3. Những nhà kinh tế-chính trị học:

Theo Palmer (sách đã dẫn), bên cạnh những triết gia, còn có những nhà kinh tế gọi là  Phisiocrats (hoặc political economist) vì những tranh luận của họ thường là các vấn đề về kinh tế. Kinh tế, hay sau này chúng ta gọi là kinh tế- chính trị học, nảy sinh từ hoạt động của các Phisiocrats. Từ sự tổng hợp và phân tích các dữ liệu mang tính định lượng, họ đã phát triển một khoa học mới: môn thống kê học. Sự phê bình và phân tích các hiện tượüng kinh tế là một hoạt động phổ biến thời kỳ này, đặc biệt ở Anh. Cũng tại đây, Adam Smith đã cho xuất bản tác phẩm Cuộc điều tra về tự nhiên và nguyên nhân của sự thịnh vưọng quốc gia (1690) (Enquiry into the nature and cause of the wealth of nation)

Trong tác phẩm của mình, Adam Smith đã nêu lên ý tưởng: cần gia tăng sự thịnh vượng của quốc gia bằng cách hạn chê únhững trở ngại của sự phát triển. Ông cũng đề xướng ra lýï thuyết về việc kinh doanh của cá nhân. Ông là người tiên phong trong tư tưởng về thị trường tự do. Theo ông, động cơ của việc sản xuất và trao đổi là do lợi nhuận cá nhân. Ông đưa ra ví dụ : ông hàng thịt gây lòng tin với khách hàng khi mua bán không phải vì ý muốn tốt đẹp của ông ta, mà là do sự quan tâm đến lợi nhuận của ông ta. Mặc dù người đương thời phản đối, cho rằng lý thuyết kinh tê úcủa Adam Smith mang tính vị kỷ, cá nhân, nhưng theo ông, đó là một thực tế miêu tả quan hệ của con người với nhau trong xã hội tư sản. Tính cá nhân trong hoạt độüng kinh tế, theo Adam Smith là thể hiênû một cách chủ yếu tính tuyệt đối của tự do.

4. Ảnh hưởng của triết học Ánh Sáng đối với xã hội Châu Âu.

Trong thời kỳ khủng hoảng của chế độ phong kiến mặc dù có những quan điểm khác nhau, các nhà tư tưởng Aïnh Sáng đều chĩa mũi nhọn đấu tranh vào chính quyền quân chủ chuyên chế. Họ đòi hỏi phải thay chế độ cũ bằng một chế độ xã hội mới tốt đẹp hơn. Dựa trên những tiến bộ của khoa học kỹ thuật, các nhà tư tưởng Aïnh Sáng cho rằng con người phải chế ngự được tự nhiên và làm cho xã hội phát triển không ngừng. Họ còn quan tâm đến sự bình đẳng, đó là sự bình đẳng về quyền con người không phân biệt tôn giáo, chủng tộc. Sự bình đẳng thể hiện trong nghĩa vụ đóng thuế, trong luật pháp...Cuộc đấu tranh của họ phổ biến trên các mặt: triết học, văn học, nghệ thuật, khoa học...Chính vì vậy, trào lưu tư tưởng tiến bộ và cách mạng đó đã vượt khỏi nước Pháp và ảnh hưởng khá rộng đến châu Âu lúc bấy giờ.

Thời kỳ này, Pháp là trung tâm của phong trào Aïnh Sáng. Những nhà triết học Aïnh Sáng đã đi du lịch khắp châu Âu và truyền bá tư tưởng của họ. Tiếng Pháp trở thành một ngôn ngữ chính của Viện Hàn lâm Saint Petersbourg và Berlin. Vua Phổ  Frederick II và nữ hoàng Nga Catherine II đã mời những nhà tư tưởng Pháp đến thăm triều đình của họ. Văn hóa Pháp trở thành văn hóa  phổ biến trong các tầng lớp trên ở xã hội châu Âu. Bên cạnh đó, vai trò của Anh cũng không kém phần quan trọng. Anh cũng trở thành một trong những trung tâm của phong trào Aïnh Sáng. Lý thuyết về sự tự do của nước Anh và chính quyền nghị viện trở thành vấn đề tranh cãi của các nhà tư tưởng Aïnh Sáng. Dưới ảnh hưởng của tư tưởng Khai sáng, ý tưởng về một nhà nước được hình thành. Theo họ, dù dưới những hình thức nhà nước nào: Quân chủ hạn chế (như Montesquieu quan niệm), hay Quân chủ Sáng suốt (Voltaire), hoặc một nền Cộng Hòa lý tưởng (Rousseau), thì tổ chức nhà nước thật sự đúng đắn và có trật tự được xem như là một sự bảo đảm tuyệt đỗi những phúc lợi của nhân dân. Những nhà triết học Aïnh Sáng tin tưởng rằng nhân loại sẽ cùng thống nhất dưới ý nghĩa một luật tự nhiên về quyền con người., họ cùng nhau góp phần vào sự phát triển chung của xã hội.

?-Các nhà triết học Aïnh Sáng đã xây dựng lí luận của mình trên cơ sở nào?

?- Ảnh hưởng của triết học Aïnh Sáng đối với xã hội Pháp và Châu Âu? 

Vào thế kỷ XVII, cách mạng công nghiệp nổ ra ở Anh sau khi cách mạng tư sản Anh thắng lợi đã đưa chủ nghĩa tư bản phát triển lên một giai đoạn cao.  Cuộc cách mạng này đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong quá trình sản xuất kinh tế ở Anh. Nó đem lại một sự biến đổi lớn không những trong nền kinh tế Anh, mà còn ảnh hưởng đến các nước khác ở châu Âu.

1. Quá trình tích lũy TBCN ở Anh.

So với bất cứ nước nào ở Châu Âu, Anh có đầy đủ điều kiện thứ nhất của nền sản xuất tư bản; đó là tích lũy tư bản. Quá trình tích lũy tư bản ở Anh được thực hiện thông qua sự bành trướng thuộc địa, mậu dịch hải ngoại và buôn bán nô lệ.

Nước Anh bắt đầu bành trướng thuộc địa từ thế kỷ XV-XVII nhưng phải đợi đến thế kỉ XVIII,  Anh mới chiếm địa vị hàng đầu trên mặt biển sau khi đánh bại các địch thủ của mình là Tây Ban Nha, Hà Lan và Pháp. Anh chiếm Ireland, Gibralta, 13 thuộc địa Châu Mỹ, Canada, một số đảo vùng Caribée, Tây Phi, Châu Úc, Âún độ...Với hệ thống thuộc địa rộng lớn này, giai cấp tư sản  Anh có một nguồn dự trữ dồi dào về tư bản. Các thuộc địa được dùng làm căn cứ quân sự và là nơi giai cấp tư sản Anh vơ vét, bóc lột các nguồn tài nguyên thiên nhiên để phục vụ cho kinh tế TBCN của họ.

Buôn bán nô lệ: cũng là một nguồn tích lũy nguyên thủy quan trọng của Anh. Sự phát triển của kinh tế đồn điền ở miền Nam nước Mỹ làm cho nhu cầu nô lệ ngày càng tăng, giai cấp tư sản Anh thu nhiều lợi nhuận từ việc buôn bán này. Trong số 15 triệu nô lệ đem bán ở Mỹ thì Anh là nước bán nhiều nhất. Tiền lời thường từ 100 % đến 300%.

Sự phát triển của ngoại thương Anh cũng là một trong những yếu tố thúc đẩy kinh tế TBCN phát triển. Thông qua việc buôn bán mang tính chất tước đoạt, giai cấp tư sản Anh thu được một nguồn nguyên liệu dồi dào và rẻ mạt. Một điểm đặc biệt của Anh thế kỷ XVII-XVIII  là nền thương nghiệp tam giác, nền thương mại ấy đã đem lại một món lời đặc biệt cao cho thương nhân Anh.

2. Cuộc cách mạng trong lĩnh vực nông nghiệp.

Ðây là một tiền đề quan trọng của cách mạng công nghiệp; mà nội dung là việc tước đoạt ruộng đất của nông dân. Việc rào đất cướp ruộng đã chuẩn bị sức lao động cần thiết cho nền sản xuất tư bản chủ nghĩa (nông dân bị tước đoạt, mất tư liệu lao động, trở thành công nhân) và tạo thị trường cho công nghiệp. Tình trạng tước đoạt ruộng đất đã dẫn đến sự phát triển của những trang trại tư bản chủ nghĩa. Nền kinh tế nông nghiệp tư bản chủ nghĩa cung cấp nguyên liệu cho công nghiệp, một phần lương thực cho thành thị và các khu công nghiệp; đồng thời thị trường công nghiệp cũng được mở rộng.

Những thành tựu mà nền nông nghiệp Anh đạt được là bằng sự bóc lột nặng nề công nhân nông nghiệp và sự tước đoạt tàn nhẫn đối với nông dân: phần lớn nông dân tự canh trở thành cố nông, một số di cư đến các thành thị hoặc các thuộc địa, nông dân bị phá sản dần dần trở thành quần chúng cơ bản của giai cấp vô sản, nhờ đó mà sức lao động ở Anh được tích lũy nhiều hơn nơi nào hết (ba triệu người).

Trong tác phẩm "The First Industrial Revolution" (NXB Cambridge 1969, trang 49), tác giả Phyllis Deane cho rằng cuộc cách mạng trong lĩnh vực nông nghiệp đóng một vai trò khá lớn trong quá trình tích lũy tư bản ở Anh và là một trong những tiền đề của CMCN. Nó đã tách rời nông dân khỏi tư liệu sản xuất và tạo ra một đội ngũ công nhân trong các cơ sở công nghiệp, chuyển chế độ ruộng đất phong kiến sang trang trại TBCN và mở rộng thị trường trong nước, nó đã mở rộng đất đai và gia tăng sản lượng nông phẩm. Những đặc điểm này phát triển trong một thời gian dài qua nhiều thời kì ở những vùng khác nhau trong nền nông nghiệp Anh.

3. Cách mạng chính trị thành công ở Anh là một trong những cuộc cách mạng tư sản sớm nhất đã đánh đổ chế độ phong kiến ở Anh mở đường cho chủ nghĩa tư bản phát triển. Chính chế độ chính trị mới này là lực lượng tích cực, xúc tiến việc thủ tiêu những quan hệ kinh tế cũ còn lại, và  củng cố phát triển nền kinh tế tư bản chủ nghĩa.

Giai cấp tư sản Anh ra sức thực hiện nhiều biện pháp để thúc đẩy nhanh sự phát triển công nghiệp và thương nghiệp: chế độ thuế khóa đã mang tính chất tư sản điển hình hơn, độc quyền mua bán các loại hàng hóa của nhà vua bị thủ tiêu; chỉ có nghị viện mới có quyền định thuế. Người ta ban hành những biện pháp tích cực nhằm làm cho việc buôn bán dễ dàng, cải tiến việc vận chuyễn hàng hóa, làm cho sự liên hệ giữa các thành phố và trung tâm buôn bán được thuận lợi. Năm 1638, Anh bắt đầu có bưu trạm, bưu chính dùng để chuyển tiền, đẩy nhanh sự giao lưu tiền tệ. Việc xây dựng đường sắt được khuyến khích để phát triển nhanh việc chuyên chở, liên lạc.

Ngoài những tiền đề nêu trên, Anh còn có điều kiện thuận lợi để tiến hành cách mạng công nghiệp như: thương nghiệp sớm phát triển, vị trí giao thông thuận tiện, là vị trí địa lý trung tâm thời bấy giờ. Trong công trường thủ công đã có những cải tiến kỹ thuật và sự phân công lao động.

?- Vì sao CMCN nổ ra sớm ở Anh ?

Cách mạng công nghiệp thực chất là một cuộc cách mạng kỹ thuật, thay thế lao động thủ công bằng lao động máy móc, xây dựng cơ sở vật chất cho nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, đưa chủ nghĩa tư bản từ giai đoạn công trường thủ công lên giai đoạn đại công nghiệp cơ khí, bảo đảm sự toàn thắng của chủ nghĩa tư bản đối với nền sản xuất nhỏ. Nội dung của cách mạng công nghiệp là phát minh ra máy móc.

1. Những phát minh  lớn trong các ngành công nghiệp.

1.1. Công nghiệp nhẹ: Việc cải tiến kinh tế  ở Anh bắt đầu từ công nghiệp nhẹ,û một ngành ít đòi hỏi vốn và thu lời nhanh. Cải tiến đầu tiên được thực hiện trong ngành dệt bông, một ngành tương đối mới, chưa có nhiều xưởng thủ công và những luật lệ hạn chế.

Có thể kể những phát minh của:

- John Kay về con thoi bay (1733).

-J. Hagreaves về máy quay sợi (1767).

- Edmond Cartwright  về máy dệt (1785).

-Richard Arkwright về máy kéo sợi chạy bằng sức nước (1769)

Từ ngành dệt bông, việc phát minh máy móc, cải tiến kỹ thuật lan sang các ngành khác: len, tơ tằm, đăng ten...

1. 2. Ngành luyện kim:

Những cải tiến về kĩ thuật trong công nghiệp nhẹ đặt ra một vấn đề lớn cho nền kinh tế là phải sản xuất nhiều máy móc. Do đó, cần phải phát triển ngành luyện kim và cơ khí.

Năm 1735, Abraham Darby đã phát minh ra phương pháp luyện kim mới: nấu than cốc từ than đá để luyện gang.

Năm 1784, Henry Cort xây lò luyện gang sử dụng nguyên liệu khóang sản để sản xuất gang thép. Người ta xây dựng những lò cao gấp 50 lò cũ để luyện sắt và đơn giản hóa việc nấu chảy quặng bằng cách dùng luồng khí nóng chảïy. Những phát minh này làm khả năng sản xuất đồ kim loại tăng lên và kích thích sự phát triển của công nghiệp khai mỏ.

1.3. Công nghiệp động lực:

Sau những phát minh trên, sức nước được xem là động lực chủ yếu trong những máy lớn. Năm 1769, dựa trên một số lí thuyết, James Watt đã phát minh ra nguyên tắc máy hơi nước, và đến năm 1784 thì áp dụng vào các công xưởng một cách hoàn thiện.

1.4. Giao thông vận tải:

Máy hơi nước cung cấp động lực cho cả ngành giao thông vận tải. Tàu thủy và tàu hỏa được chế tạo dựa trên nguyên tắc máy hơi nước. Năm 1814, Stephenson chế tạo ra một  đầu máy kéo 8 toa, tốc độ 6km/h. Năm 1825, đường xe lửa đầu tiên được khánh thành. Tàu thủy chạy bằng hơi nước của Anh được hạ thủy lần đầu vào năm 1811. (Ở Mĩ, Fulton cho hạ thủy chiếc tàu chạy bằng máy hơi nước đầu tiên ở Hudson vào năm 1807).Từ đó, công nghiệp đóng tàu của Anh phát triển mạnh. Ngoài ra, hệ thống kênh đào của Anh cũng được chú ý xây dựng, tạo điều kiện cho việc vận chuyển hàng hóa được dễ dàng.

1.  Kinh tế:

Cuộc cách mạng công nghiệp đã đưa đến sự thay đổi lớn trong lĩnh vực sản xuất kinh tế ở Anh. Do sản xuất bằng máy móc, số lượng công nhân tăng lên, chất lượng và giá trị sản phẩm tăng lên, giá thành sản phẩm hạ, điều này phản ánh sự tăng tiến của năng suất lao động và sự tiến bộ của lực lượng sản xuất. Anh trở thành cường quốc công nghiệp lớn nhất châu Âu thời bấy giờ.

Sự phát triển của công nghiệp làm biến đổi sâu sắc bản đồ địa lý của Anh. Trước đây, phần lớn trung tâm công nghiệp và các vùng đông dân tập trung ở miền Nam, nhưng sau CMCN một số vùng công nghiệp mới được xây dựng ở miền Bắc, nhiều thành phố mới phát triển nhanh chóng, dân cư tăng nhanh. Liverpool, Manchester, Birmingham là những trung tâm công nghiệp và là những thành phố phát triển ở Anh.

2. Xã hội.

Một trong những hệ quả quan trọng nhất của cách mạng công nghiệp Anh là sự thay đổi căn bản trong cấu trúc giai cấp của dân cư Anh: Tư sản và vô sản trở thành hai giai cấp cơ bản trong xã hội. Trong tác phẩm Tình cảnh giai cấp công nhân Anh, Engels viết: "Lịch sử của giai cấp công nhân bắt đầu  ở Anh từ nửa sau thế kỷ XVIII với sự phát minh ra máy hơi nước và việc chế biến bông".

Với việc sử dụng máy móc một cách rộng rãi, công nhân bị bóc lột thậm tệ, trở nên phụ thuộc vào máy móc. Khi những công xưởng đầu tiên xuất hiện, lao động đàn bà và trẻ em thay thế cho lao động nam giới, họ bị đối xử tàn tệ và bị bóc lột tàn nhẫn, lương công nhân nữ và trẻ em rất thấp. Ngày làm việc bị kéo dài, điều kiện lao động tồi tệ, điều kiện sinh hoạt thiếu thốn. Vì vậy, ngay từ lúc mới ra đời, giai cấp công nhân Anh đã đứng lên đấu tranh nhưng do ý thức chính trị còn non kém nên những cuộc đấu tranh ban đầu của họ mang tính tự phát thể hiện qua phong trào đập phá máy móc. Phong trào này phát triển và lan rộng từ những năm 70 của thế kỉ XVIII đến những năm đầu thế kỉ XIX. Phải trải qua một thời gian dài đấu tranh, giai cấp công nhân mới nhận thức được nguyên nhân của sự cùng khổ của họ là do sự bóc lột của giai cấp tư sản, từ đó phong trào công nhân có những chuyển biến rõ rệt.

?- Nêu lên sự thay đổi về kinh tế và xã hội Anh sau CMCN ?