I.VÀI NÉT VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM
1.Tác giả. |
-Ư kiến truyền thống: Một số nhà nghiên
cứu cho rằng tác giả của Hoàng Lê nhất
thống chí là ba anh em thuộc ḍng họ Ngô Th́, người
làng tả Thanh Oai, huyện Thanh Oai, tỉnh Hà Đông cũ
(nay là tỉnh Hà Sơn B́nh). Ngô Th́ Chí là người
khởi thảo viết bảy hồi đầu. Ngô Th́
Du và Ngô Th́ Thiến viết mười hồi cuối.
-Các tác giả này đều là cựu thần
của nhà Lê. Bản thân Ngô Th́ Chí từng làm quan văn
dưới thời Lê Chiêu Thống và là người
đă trung thành với vua Lê cho đến phút cuối cùng
của đời ḿnh.
2.Tác phẩm |
-Hoàng
Lê nhất thống chí ghi chép các sự kiện lịch
sử lớn nhất của xă hội phong kiến
Việt Nam vào khoảng ba mươi năm cuối thế
kỷ XVIII và mấy năm đầu của thế
kỷ XIX. Cụ thể tác phẩm ghi chép các sự
kiện từ khi Trịnh Sâm lên ngôi chúa, Đặng Thị
Huệ lộng quyền cho đến khi Nguyễn Aïnh
lật đổ nhà Tây Sơn lập nên triều đại
nhà Nguyễn (1768-1802).
-Cuốn sách được viết bằng chữ Hán
và theo lối diễn nghĩa của tiểu thuyết chương
hồi Trung Quốc.
-Tác phẩm do nhiều người viết nhưng
về nội dung và h́nh thức vẫn có được
một sự thống nhất bởi v́ người
khởi thảo cũng như người tục biên đều
tuân thủ một phương pháp: ghi chép người
thực và việc thực theo một chủ đề
nhất định. Và các tác giả này đều có thái
độ tôn trọng sự thật lịch sử khách
quan.
-Cho đến nay Hoàng Lê nhất thống chí đă có
tới bốn bản dịch trong đó có hai bản
dịch được coi là thành công nhất là bản
dịch của Ngô Tất Tố (1942) và bản dịch
của Kiều Đức Vân và Nguyễn Thu Hoạch(1964).
1.Sự
sụp đổ không ǵ cưỡng lại được
của tập đoàn phong kiến thống trị
Lê-Trịnh. |
Mặc dù lập trường tư tưởng là
lập trường tư tưởng phong kiến và
với tư cách là bề tôi trung thành của nhà Lê, momg
ước cho chính quyền nhất thống về tay nhà Lê,
các tác giả Hoàng Lê nhất thống chí vẫn phải
ghi nhận một sự thật lịch sử:Sự
sụp đổ của tập đoàn phong kiến
thống trị Lê-Trịnh là không thể tránh khỏi.
-Tác phẩm có đến hàng trăm nhân vật và các
sự kiện lớn nhỏ nhưng tất cả chỉ
xoay quanh thể hiện mấy ông vua, mấy ông chúa và các
bề tôi miếu đường của chúng. Hàng
ngày
tất cả những con người này vây quanh chiêïc
ngai vàng đă mục nát, ọp ẹp để tranh giành
quyền lực, địa vị. Có khi đó là cuộc
tranh giành trong nội bộ nhà vua Lê hoặc trong nội
bộ nhà chúa Trịnh, có khi đó là cuộc tranh giành
giữa vua Lê và chúa Trịnh.
-Ngay từ thế kỷ XVI, giai cấp phong kiến
thống trị đă bộc lộ bản chất xấu
xa bên trong của ḿnh. Nhưng có lẽ không lúc nào
bằng lúc này- những ngày mạt vận, chúng bộc
lộ một cách đầy đủ nhất, sâu sắc
nhất bản chất xấu xa của ḿnh. Dưới ng̣i
bút miêu tả hiện thực sắc sảo của các tác
giả, bọn vua chúa, những thần tượng
vốn được coi là thiêng liêng, tôn quí th́ nay
chỉ c̣n là những con người bế tắc về
trí tuệ, sa đọa về đạo đức, cùng
ṃn trong đường lối chính trị.
-Vua chúa:
+Vua Lê Hiển Tông: Ông vua đầu tiên
của giai đoạn này bề ngoài có đầy đủ
khí tượng đế vương, nào là râu rồng, mũi
cao, tóc hạc, mắt phượng, đi nhẹ như
nước, ngồi vững như non nhưng bốn mươi
năm trên ngôi là bốn mươi năm khoanh tay
rủ áo, quẩn quanh trong một xó hoàng cung. Tiêu phí
thời gian bằng cách sai các cung nữ mặc áo
trận, cầm giáo mác, chia thế ba nước: Ngụy,
Thục, Ngô rồi dạy cho họ cách ngồi, đứng,
đâm, đỡ để mua vui. Đáng sợ nhất là
ở chỗ ông taư thức được thân phận bù
nh́n của ḿnh nhưng
vẫn không lấy đó làm điều sỉ nhục, trái
lại vẫn vui vẻ như thường v́ triết lí
sống của vua ta là: Trời sai
chúa pḥ ta, chúa gánh cái lo, ta hưởng cái vui, mất chúa
tức cái lo lại về ta, ta c̣n vui nỗi ǵ. Y là
hiện thân đầy đủ cho sự bất tài,
bất lực của tập đoàn phong kiến nhà Lê.
+Vua Lê Chiêu Thống: Đây là một tên vua bán nước
cầu vinh mà lịch sử dân tộc muôn đời lên
án. Nhờ Tây Sơn mà y được lên ngôi vua.
Thực tế những ngày ngồi trên ngai vàng, y cũng
chẳng làm được ǵ. V́ quyền lợi ích
kỷ của bản thân mà y sẵn sàng bán rẻ
quyền lợi dân tộc. Nổi bật ở con người
này vẫn là sự bất tài, tham lam, bạc nhược.
Đứng trên lập trường dân tộc, tác giả
đă phê phán tên vua này như sau: Nước Nam ta từ
khi có đế có vương đến nay chưa có ông
vua nào đê hèn và luồn cúi như vậy . Bởi v́
tiếng là làm vua nhưng niên hiệu vẫn viết Càn
Long, việc ǵ cũng do viên tổng đốïc họ Tôn
khác ǵ phụ thuộc vào Trung Quốc. Có thể nói khi bán
rẻ quyền lợi dân tộc, Lê Chiêu Thống cũng
bán rẻ luôn nhân cách của ḿnh. Những ngày cuối
đời y sống ở Trung Quốc thật là nhục
nhă, cái chết mà y phải đón nhận thật
xứng đáng với phần đời mà y đă
sống và làm hại dân tộc.
+Trịnh Sâm: Tác giả giới thiệu y là một
người cứng rắn, thông minh, quyết đoán, sáng
suốt, trí tuệ hơn người, có đủ tài
cả văn lẫn vơ. Nhưng thực tế y chỉ là
một kẻ chuyên quyền, cậy thế. Đọc tác
phẩm, chúng ta không thấy tài cán của chúa được
thể hiện ở đâu hết, chỉ thấy lúc nào
chúa cũng ăn chơi trác táng, cung điện đầy
ắp cung nữ để chúa mặc ư vui chơi thỏa
thích. Trịnh Sâm cũng đă trở thành đầu
mối của mọi cuộc biến loạn
trong
phủ chúa với tội trạng bỏ con trưởng,
lập con thứ. Y say mê Đặng Thị Huệ mà đi
đến bỏ bê cả triều chính.
+Trịnh Tông: Là người nối tiếp Trịnh
Sâm. Nhờ đám kiêu binh mà y dành lại được
ngôi chúa và thực ra y cũng chỉ là con rối trong tay
đám kiêu binh mà thôi.
-Quan
lại:
+Châu tuần xung quanh bọn vua chúa trên là những
quan lớn , quan nhỏ. Tất cả chỉ là một lũ
bất tài, hám danh, tâm địa tráo trở. Có thể nói
nguyên tắc sống cao nhất của đám quan lại lúc
bấy giờ là quyền lợi, là địa vị, v́
những cái đó chúng sẵn sàng làm tất cả: vu
oan, tố cáo, hăm hại, chém giết, sát phạt, lẫn
nhau. Và nếu cần, buôn vua bán chúa chúng cũng không
nề hà. Có nhiều kẻ đă trở thành bọn
đầu cơ chính trị, nhân việc nước trôi
giạt mà mưu cầu phú quí.
+Đinh Tích Nhưỡng: Là một vơ tướng, con
nhà ḍng dơi mười tám đời làm quận công, trước
y theo chúa chống vua, thấy chúa thất thế y ngă
về phía vua, khi vua không c̣n sức lực để
tồn tại nữa th́ y ngă về phía Tây Sơn và cho
quân đi báo với Tây Sơn chỗ ở của vua và
xin sai quân đến bắt. Chỉ cần với một
câu nói của y mà tác giả đă khái quát được
nhân cách bỉ ổi của tên vơ tướng này: Vua
không thương ta, ta c̣n cần ǵ vị nể nhà vua
nữa. Ở đây tác giả Hoàng Lê nhất
thống chí đă thấy được tính chất cơ
hội chủ nghĩa hết sức bỉ ổi là nét tâm
lí hếøt sức điển h́nh của bọn người
này mà tập trung ng̣i bút của ḿnh, xoáy sâu vào phê phán.
+Nguyễn Hữu Chỉnh: con người này hiện
lên trong tác phẩm như một tên gian hùng của đời
loạn. Là một con người có tài, nhưng xuất
thân từ tầng lớp thương nhân nên lúc nào y cũng
mang trong ḿnh những ư nghĩ đen tối, tham lam. V́
địa vị, quyền lợi của ḿnh, y sẵn sàng
làm tất cả- phản chủ, giết bạn, giết
người thân thích. Gió chiều nào y xoay theo chiều
đó.
-Binh
lính: Từ chỗ là đội quân ưu binh, là đội
quân đặc biệt đă từng là nanh vuốt
của triều đ́nh, đến giai đoạn này
chỉ c̣n là bọn kiêu binh. Một đội quân kiêu căng,
hống hách, tàn phá triều đ́nh từ bên trong.
Tất cả triều đ́nh phải bó tay, ai cũng e
sợ trước sức tàn phá của bọn này.
-Trên
cái đà tàn lụi đó của chế độü th́
tất cả những cái được gọi là cương
thường đạo lí, nền móng của xă hội
đều bị đảo lộn: Nghĩa cả vua tôi,
t́nh thầy tṛ, cha con, vợ chồng, anh em, mẹ con không
c̣n ǵ là thiêng liêng nữa.
*Tóm lại, một xă hội từ vua chúa, quan lại, binh lính cho đến nền móng đều thối nát, sụp đổ như thế th́ c̣n sức nào đứng vững được nữa. Như thế về khách quan Hoàng Lê nhất thống chí đă nêu được xu thế tất yếu của lịch sử: Sự sụp đổ của tập đoàn vua Lê- chúa Trịnh là không thể tránh khỏi. Nguyên nhân th́ có nhiều nhưng trước hết vẫn do bản chất xấu xa thối nát của chính giai cấp này gây nên. Và rồi chính băo tố của phong trào nông dân khởi nghĩa đă nhanh chóng đưa chúng đến sào huyệt của ḿnh
2.Khí thế quật khởi quyết liệt chống thù trong giặc ngoài của phong trào khởi nghĩa Tây Sơn. |
Có
thể nói các tác giả của Hoàng Lê nhất thống
chí đă dũng cảm phản ánh phong trào, dám ghi
lại khí thế quật khởi của cuộc khởi
nghĩa. Mặc dù chưa thật hiểu, chưa miêu
tả và phản ánh được một cách đúng
đắn và đầy đủ về phong trào như nó
vốn có trong lịch sử, nhưng cho đến nay Hoàng
Lê nhất thống chí vẫn là tác phẩm duy nhất ghi
lại được khí thế quật khởi của
cuộc khởi nghĩa này.
-Thành công của tác phẩm khi phản ánh sự
kiện này là ở chỗ:
+Bằng
h́nh tượng nghệ thuật Hoàng Lê nhất thống
chí đă dựng lên được h́nh ảnh Nguyễn
Huệ và phong trào khởi nghĩa trên một bối
cảnh lịch sử rộng lớn với giai đoạn
phát triển khá dài, từ khi Tây Sơn dựng cơ
dấy nghiệp, trải qua nhiều chiến công hiển
hách cho đến lúc bị bại vong.
+Tác phẩm đă khẳng định sức
mạnh vô địch của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn,
khẳng định Nguyễn Huệ như một anh hùng
chân chính có nhiều công lao đối với dân tộc,
đất nước.
+Đặc
biệt ở hồi thứ XIV của tác phẩm, các tác
giả đă miêu tả cuộc hành quân,
tiến quân ra Bắc đánh tan hơn hai mươi
vạn quân Thanh của nghĩa quân Tây Sơn. Hồi
thứ XIV đă được xem như một bản anh
hùng ca nổi bật giữa những trang văn xám
xịt miêu tả sự khủng hoảng thối nát
của tập đoàn phong kiến thống trị Lê-
Trịnh. Từ chỗ là người chứng kiến, tác
giả đă nhập thân vào cuộc chiến đấu,
theo sát từng trận đánh, miêu tả thật tỉ
mỉ. Đặc biệt họ đă tập trung khắc
họa Nguyễn Huệ, vua Quang Trung đă trở thành linh
hồn của cuộc chiến đấu. Ba chữ vua
Quang Trung cứ trở đi trở lại như một
điệp khúc tự hào trong hồi XIV này. Chính nhiệt
t́nh yêu nước ở các tác giả đă giúp họ
phần nào chiến thắng được định
kiến giai cấp của ḿnh. Họ không đồng t́nh
với khởi nghĩa Tây Sơn nhưng họ lại tán
đồng, lại ca ngợi hành động chống xâm
lược của nghĩa quân.
3.Nguyên
nhân thành công và hạn chế của tác phẩm. |
2.3.1.Nguyên nhân thành công:
Nguyên nhân chính làm nên phần thành công của tác
phẩm là lập trường dân tộüc và sự tác
độüng của đời sống thực tế.
2.3.2.
Hạn chế của tác phẩm:
Tác
phẩm có những hạn chế là tất yếu bởi
v́ những người cầm bút đều mang tư
tưởng
chính thống pḥ Lê.
Các
tác giả c̣n rơi vào duy tâm siêu h́nh khi đánh giá các
sự kiện lịch sử. Họ cắt nghĩa
những biến cố lịch sử bằng vai tṛ
của cá nhân và tư tưởng thiên mệnh.
1.Thể
loại. |
Cũng có thể là không nên g̣ ép tác phẩm
thuộc thể loại nào nhưng chúng ta vẫn phải
xác định Hoàng Lê nhất thống chí là một tác
phẩm thuộc thể loại kí sự lịch sử.
Khẳng định như vậy là xét về hoàn
cảnh ra đời, nội dung phản ánh hiện
thực và đặc trưng kết cấu cuả tác
phẩm.
2.Nghệ
thuật miêu tả. |
-Điểm đáng chú ư nhất trong Hoàng Lê nhất
thống chí vẫn là nghệ thuật miêu tả.
Đọc tác phẩm ta thấy tất cả các sự
kiện lịch sử chính xác như những sự
kiện trong một cuốn sách sử học nhưng không
phải được kể lại một cách khô khan,
trần trụi mà được các tác giả miểu
tả, dựng lên thành những bức tranh cụ thể,
sinh động và có ư nghĩa khái quát hóa, có giá trị
về mặt mĩ học.
-Hiện
thực được phản ánh ở đây phong phú
đa dạng cho nên ng̣i bút miêu tả của các tác
giả cũng trở nên đa dạng, phong phú và mang
nhiều sắc thái thẩm mĩ khác nhau. Đối với
bọn vua chúa, quan lại bao giờ tác giả cũng dùng
ng̣i bút miêu tả có tính chất trào phúng, khôi hài và cũng
có khi châm biếm sâu cay. Khi miêu tả cảnh kiêu binh pḥ
Trịnh Tông lên ngôi chúa, tác giả đă dùng ng̣i bút so
sánh để làm nổi bật tính chất khôi hài, tṛ
hề trong hành động của Tông. Đây cũng là
một trong những cảnh có ư nghĩa trong tác phẩm.
-Ng̣i
bút miêu tả đó cũng có khi mang không khí trang
trọng hùng tráng của anh hùng ca. Đó là trường
hợp nhà văn miêu tả Nguyễn Huệ duyệt binh và
ra lệnh cho quân lính trong buổi lễ xuất quân
tiến thẳng ra Thăng Long tiêu diệt quân ngoại xâm.
Dưới ng̣i bút của tác giả, chiến dịch này
như một bản anh hùng ca bất diệt, tác giả
miêu tả nó với một thái độ hả hê,
sảng khoái.
-Chính
ng̣i bút miêu tả hiện thực phong phú đa dạng
với nhiều sắc thái thẩm mĩ đă góp
phần tạo nên giá trị phản ánh hiện thực
lớn lao của tác phẩm.
3.Nghệ
thuật xây dựng nhân vật. |
Các nhân vật tuy chưa đạt tới tính cách
hoàn chỉnh nhưng mỗi nhân vật đă có được
vẻ mặt riêng, cuộc sống riêng độc đáo,
gây ấn tượng ở người đọc.
Chẳng hạn cùng tính toán đêí bảo vệ lợi
ích cá nhân nhưng cách làm của Lê Hiển Thông khác
với cách làm của Lê Chiêu Thống, cách làm của
quận Huy khác với cách làm của Nguyễn Hữu
Chỉnh.
Trong văn xuôi chữ Hán của văn học dân
tộc, trước và sau Hoàng Lê nhất thống chí
không có một tác phẩm thứ hai nào có qui mô lớn và
đạt nhiều thành công như tác phẩm này.