CHƯƠNG III : LỊCH SỬ CHẾ ÐỘ CHIẾM HỮU NÔ LỆ PHƯƠNG TÂY CỔ ÐẠI

1. KHÁI QUÁT VỀ XÃ HỘI CỔ ĐẠI HY-LẠP

2. HY LẠP

   1. SỰ TAN RÃ CỦA XÃ HỘI THỊ TỘC VÀ SỰ HÌNH THÀNH NHÀ NƯỚC HY-LẠP

   2. SỰ PHÁT SINH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA NHÀ NƯỚC A-TEN

   3. THỜI KÝ PHÁT TRIỂN TOÀN THỊNH CỦA CHẾ ĐỘ CHIẾM HỮU NÔ LỆ Ở HY-LẠP

3. LA MÃ

   1. SỰ THÀNH LẬP NHÀ NƯỚC LA MÃ - SỰ PHÁT SINH VÀ PHÁT TRIỂN CỦA NỀN CỘNG HÒA CHIẾM HỮU NÔ LỆ LA MÃ

   2. SỰ PHÁT TRIỂN CỦA NỀN KINH TẾ ĐẠI ĐIỀN TRANG VÀ CUỘC KHỦNG HOẢNG CỦA CHẾ ĐỘ CỘNG HÒA CHIẾM HỮU NÔ LỆ LA MÃ

   3. THỜI KỲ CỰC THỊNH CỦA ĐẾ QUỐC CHIẾM HỮU NÔ LỆ LA MÃ

   4. THỜI KỲ KHỦNG HOẢNG SUY VONG CỦA ĐẾ QUỐC CHIẾM HỮU NÔ LỆ LA MÃ KHỞI NGHĨA NÔ LỆ VÀ SỰ XÂM NHẬP CỦA MAN TỘC

Nếu như hiện nay người ta còn bàn cải ở phương đông cổ đại đã từng trải qua phương thức sản xuất chiếm hữu nô lệ hay phương thức sản xuất châu Á, thì đã từ lâu, sự tồn tại của phương thức sản xuất chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp và La Mã đều đã được các nhà sử học Mác-Xít thừa nhận và đưọc coi đó là những xã hội chiếm hữu nô lệ có tính chất diển hình.

Việc nghiên cứu lịch sử cổ đại Hy Lạp và La Mã cần phải làm sáng tỏ tính chất điển hình của hình thái kinh tế-xã hội đó, làm sáng tỏ điều đó sẽ góp phần chứng minh qui luật của sự phát triển lịch sử xã hội loài người.

Chế độ chiếm hữu nô lệ Hy-La có tính chất điển hình không phải vì ở đây kinh tế hàng hóa-tiền tệ phát triển mạnh. Tính chất điển hình của xã hội chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp và La Mã thể hiện ở số lượng đông đảo của nô lệ trong xã hội và nhất là vai trò quan trọng của nô lệ trong các ngành sản xuất kinh tế nông nghiệp và mậu dịch hàng hải. Ơí đây, sự bóc lộc lao động của nô lệ trở thành quan hệ bóc lộc chủ đạo.

Trong xã hội cổ đại Hy-La, sự phân chia ranh giới giữa hai giai cấp chủ nô và nô lệ rất rỏ rệt và giai cấp chủ nô đã bóc lộc nô lệ hết sức tàn nhẩn. Ơí đây, đã từng tồn tại nhiều kiểu, nhiều hình thức nhà nước khác nhau: Các kiểu nhà nước đó đều có đảm bảo quyền dân chủ cho người dân tự do ở những mức độ cao thấp khác nhau, nhưng tất cả đều là công cụ của giai cấp chủ nô dùng để duy trì sự thống trị, sự áp bức bóc lộc của quần chúng nô lệ đông đảo.

Mâu thuẩn giai cấp giữa chủ nô và nô lệ hết sức sâu sắc trong xã hội cổ đại Hy-La. Ðiều này đã quyết định phạm vi rộng rải, hình thức phong phú và mức độ ác liệt của các cuộc đấu tranh của nô lệ và dân nghèo chống lại giai cấp chủ nô thống trị. Cuộc đấu tranh này là yếu tố quyết định dẫn tới sự suy vong của Tây bộ đế quốc chiếm hữu nô lệ La Mã ở thế kỷ thứ V, đưa xã hội Tây Âu sang một thời đại mới: thời đại phong kiến.

Tóm lại, tính chất điển hình của hình thái kinh tế-xã hội chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp và La Mã biểu hiện ở số lượng đông đảo và ở vai trò chủ đạo của nô lệ trong nền sản xuất kinh tế, ở mối quan hệ bóc lột, chủ yếu giữa chủ nô và và nô lệ, ở tính chất chuyên chính của bộ máy nhà nước chủ nô, ở cuộc đấu tranh giai cấp một mất một còn giữa chủ nô và nô lệ...

     1. sự tan rả của xã hội thị tộc ở Hy Lạp: thời Hô-me (thế kỷ XI-IX trước  công nguyên).

Ðất đai của người Hy Lạp ngày xưa so với đất đai của người Hy-Lạp ngày nay rộng hơn nhiều. Nó bao gồm miền nam bán đảo Ban-Kan, các đảo ở biển Ê-giê và ven biển phía tây của Tiểu Á. Miền nam bá đảo Ban Kan tức là miền lục địa của Hy Lạp. Về mặt địa hình có thể chia làm ba khu vực khác nhau: Trung bộ, Bắc bộ và Nam bộ. Người Co-ret có một đội chiến thuyền và thương thuyền mạnh, nhờ đó họ đã chiếm được nhièu đảo trên biển Ê-giê và mở rộng ảnh hưởng của họ đến miền ven biển phía nam của bán đảo Hy Lạp, nhiều di tích của sung điện, đền đài, công trường, kho tàng trong đó có nhiều di vật mỹ nghệ và đủ các loại đồ dùng của tần lớp vương công quí tộc, chứng tỏ trình độ khá cao của nền văn minh ở đảo Cơ-ret.

­          Trạng thía sinh hoạt vật chất và tinh thần của người Hy-Lạp ở những thế kỹ XI-Ĩ t.c.n., được phản ánh trên những nét lớn trong hai tác phẩm thơ ca I-li-at và Ô-đi-xê, tục truyền của một nhà thơ tên là Hô me, sinh ra ở Tiểu Á.

Tập I-li-at là một bản anh hùng ca chiến trận gồm có khỏang 15.000 câu thơ, thuật lại cuộc chiến tranh ở Hy-Lạp và người ở thành Tơ-roa, một thành nằm ở bờ biển phía tây của Tiểu Á. Tập thơ chủ yếu kể lại những câu chuyện xãy ra trong năm cuối cùng, năm thứ 10 của chiến

Qua hai tập anh hùng ca nói trên, người ta biết rằng ở thời đại Hô-me (thế kỷ XI-IX t. c. n.), mặc dù đồ đồng thau còn được dùng rộng rãi, song đồ sắt, chủ yếu là vũ khí bằng sắt, đã xuất hiện. 

Xã hội Hy-Lạp ở thời đại Hô-me sống dựa trên cơ sở nền kinh tế tự nhiên, tự cung tự cấp. Ngành kinh tế chủ yếu là chăn nuôi; súc vật được dùng làm đơn vị đo giá trị, nông nghiệp còn giử vai trò thứ yếu Xã hội hy lạp lúc này chưa phân chia giai cấp và chưa có nhà nước; những cơ quan hành chính và tư pháp chưa tách ra hỏi quần chúng và nhân dân. Quyền lực công cộng đang dần dần tập trung trong tay các tù trưởng hay thủ lỉnh (basileus), nhưng quần chúng thành viên công xã vẫn còn giử quyền bình đẳng và dân chủ của mình. Tầng lớp quí tộc không thể xem nhẹ quần chúng nhân dân, không thể không tôn trọng ý chí của quần chúng binh sĩ, nhất là trong thời kỳ chiến tranh, vì quí tộc buộc phải triệu tập đại hội nhân dân vũ trang mới có thể ra những quyết định quan trọng. C. Mác và F. Ăng-ghen gọi đó là chế độ dân chủ quân sự. Chính chế độ dân chủ quân sự đó là chế độ tồn tại trong thời kỳ quá độ từ xã hội thị tộc chuyển sang xã hội chiếm hữu nô lệ ở Hy-Lạp.

2. Những chuyển biến lớn trong xã hội Hy Lạp trong thời đại Hô-me và  công cuộc di thực của người Hy Lạp (thế kỷ VIII-VI tr. C. n).

Cuối thời đại Hô-me, xã hội Hy Lạp đã trải qua những biến đổi quan trọng trong chế độ kinh tế và xã hội của mình. Lúc này đã xuất hiện chế độ tư hữu. Những gia đình giàu có tách ra khỏi thị tộc ngày càng nhiều và dựa vào ưu thế kinh tế của mình, đã dần chiếm đoạt về mình nhiều nô lệvà hầu hết các tư liệu sản xuất của công xã thị tộc, như ruộng đất và gia súc. Nông dân tự do của công xã ngày càng bị tước đoạt hết ruộng đất, bị bần cùng hóa, mắc nợ nần, nên ngày càng bị rơi vào tình trạng lệ thuộc, trước hết là lệ thuộc quí tộc, thị tộc.

Lúc này ngoài nông nghiệp và chăn nuôi, thủ công nghiệp và thương nghiệp, đặc biệt là buôn bán bằng đường biển phát triển nhanh chóng. Một số người kinh doanh thương nghiệp đã làm giàu và đã có khả năng đem tiền lậu ruộng đất mới. Ruộng đát từ nay không chỉ có quí tộc thị tộc mới chiếm hữu được ; ruộng đất từ nay cũng thuộc về bất cứ ai có tiền tậu lấy.

Trong sự phân hóa của xã hội Hy Lạp lúc này, vai trò của mậu dịch hàng hải và của công cuộc di thực là vô cùng trọng yếu. Thế kỷ XIII tr. c. n., người Hy Lạp bắt đầu vượt biển đi tìm đất thực dân ở ở các miền ven bờ biển Hắc hải và Ðịa trung hải. Phong trào người Hy Lạp đi tìm đất thực dân là do những nguyên nhân trong nội bộ xã hội Hy           Lạp thúc đẩy. Sự tan rã của quan hệ thị tộc và sự phân hóa giai cấp kịch liệt giữa giàu và nghèo làm cho quần chúng nông dân lao động bị bần cùng hóa, không có tấc đất cấm vùi. Muốn tránh khỏi thân phận nô lệ, họ đã rời bỏ quê hương, lũ lượt kéo nhau ra nước ngoài tìm kế sinh nhai, sự đi lại buôn bán, kích thích thêm công cuộc di thực.

3. Sự xuất hiện các quốc gia-thành thị chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp.

Trong quá trình chuyển biến từ công xã thị tộc sang chế độ nhà nước, xã hội Hy Lạp hầu như hoàn toàn không bị quấy nhiễu bởi bạo lực ngoại lai hoặc nội bộ. Nhà nước của người Hy Lạp đã trực tiếp thoát thai dần dần từ chế độ công xã thị tộc. Sự phát triển kinh tế chính trị của các quốc gia-thành thị Hy Lạp là một thí dụ điển hình chứng tỏ tính tất yếu của quá trình chuyển biến từ công xã thị tộc sang chế độ nhà nước.

Ðến thế kỷ VIII-VII tr. C. n., nhà nước của Hy Lạp đã ra đời, như trên đã nói, sự tích lũy tài sản tư hữu, sự xuất hiện và trao đổi hàng hoá và tiền tệ, sự tan rã của nền kinh tế tự nhiên, sự phân hóa giai cấp giữa giàu và nghèo trong xã hội, sự thôn tính đất đai, việc sử dụng lao động của người nô lệ,.... những điều đó khiến cho chế độ thị tộc là một chế độ lấy quan hệ huyết thống làm cơ sở, phải đi đến chổ tan rã.

4. Nhà nước Xpac.

Xpac nằm ở vùng đồng bằng thuộc bán đảo Pê-lô-pô-ne, tạo nên bởi con sông Eurotas, xung quanh có nhiều dãy núi bao bọc. Ðất đai thuạn tiện cho phát triển nông nghiệp.

Tổ chức nhà nước Xpac rất đặc biệt. Bọn quí tộc quân sự Xpac cử ra hai vua có quyền thế tập, quyền lực ngang nhau, mục đích để kìm chế lẫn nhau. Thời bình vua giữ việc tế lể, xét xử những vụ kiện tụng, tham gia hội đồng trưởng lảo. Thời chiến, vua thống trị quân đội và được giao quyền hạn rất lớn. Vua được tôn kính rất mực, nhưng quyền hành thì rất ít. Ðại hội nhân dân gồm toàn thể những thành viên trai tráng người Xpac từ 30 tuổi trở lên, là cơ quan quyền lực tối cao, có quyền phê chuẩn những nghị quyết quan trọng của hội đồng trưởng lảo về các vấn đề tuyên chiến và nghị hòa. Hội đồng trưởng lảo, gồm 30 vị bô lảo ngoài 60 tuổi có danh vọng nhất trong xã hội người xpac, là cơ quan lập pháp.

Quí tộc quân sự Xpac là những bọn xâm lược rất dã man. Chúng thường dùng chính sách vũ lực kết hợp với thủ đoạn lôi kéo, dể biến thành bang lân cận thành những nước đồng minh chư hầu của chúng. Cuối thế kỷ VI tr. c. n., hầu hết các thành bang Pê-lô-pô-ne và các đảo lân cận đều chịu khuất phục Xpac và đèu chịu sự lảnh đạo của Xpac về quân sự, chính trị ngoại giao. Bởi vậy, trong lịch sử, đồng minh các nước thành lập năm 530 tr. c. n., do Xpac cầm đầu được gọi là đồng minh Pê-lô-pô-ne (bao gồm cả Cô-rinh, Mê-ga, Ê-gin... trừ Ac-gôt). Mục đích của đồng minh này là nhằm tranh giành quyền bá chủ với các thành bang khác ở Hy Lạp do A-ten cầm đầu (đồng minh A-ten), đồng thời nhằm trấn áp các cuộc bạo động của nô lệ và dân nghèo. Mặc dù, mọi vấn đề quan trọng đều phải được bàn bạc giữa các đồng minh, nhà nước Xpac thường tự quyết đóan lấy một mình, bất chấp ý kiến của đồng minh.

Trong tất cả các thành bang Hy Lạp, Xpac là một thành bang lạc hậu nhất về kinh tế, bảo thủ và phản động nhất về chính trị. tính chất lạc hậu và phản động đó của nhà nước Xpac không phải là không có tác dụng kìm hảm một phần nào sự phát triển kinh tế, chính trị và xã hội của xứ Pê-lô-pô-ne nói riêng và của tòan bộ Hy Lạp nói chung.

Nhà nước Xpac là dinh lũy các thế lực quí tộc phản động trên tòan bán đảo Hy Lạp và là kẻ thù nguy hiểm nhất của phong trào khởi nghĩa của nô lệ và dân nghèo, cũng như của phong trào dân chủ ngày càng phát triển ở khắp các thành bang Hy Lạp.ư

   1. sự phát sinh nhà nước A-ten và sự thiết lập chế độ cộng hòa quí tộc.

A-ten là một quốc gia-thành thị xuất hiện vùng bán đảo At-tic, thuộc trung bộ Hy Lạp. Nhà nước A-ten ra đời trên cơ sở thống nhất tòan bộ dân cư ở 4 bộ lạc dưới quyền quản lý chung của một cơ quan hành chính duy nhất, thay thế cho cơ quan quản lý dân chủ riêng rẻ của các bộ lạc. Ðồng thời, hội nghị quí tộc của mỗi bộ lạc cũng bị xóa bỏ và thay thế bằng đại hội của toàn thể công dân A-ten công cuộc thống nhất có ý nghĩa lịch sử trọng đại đó, theo truyền thuyết là do một vị anh hùng thành A-ten lúc bấy giờ là (Thésée) thực hiện một cách hòa bình.

Tê-dê chia toàn thể dân tự do A-ten thành 3 đẳng cấp giàu nghèo khác nhau, không phân biệt là thuộc thị tộc hay bộ lạc nào: quí tộc, nông dân và thợ thủ công.

Như vậy là tổ chức thị tộc của người A-ten đã bị tan rã và nhường chổ cho một xã hội có giai cấp; nền chính trị toàn dân của chế độ bộ lạc củ đã nhường chổ cho nền chuyên chính của gia cấp quí tộc thị tộc. Ðại hội nhân dân cẫn tiếp tục tồn tại nhưng nó đã biến thành một cơ quan tư vấn. Tất cả mọi quyền bính đều do hội đồng trưởng lão gồm đại biểu của giai cấp quí tộc thị tộc nắm lấy. Lúc ấy vua (tức là <<ba-di-lơt>>) cũng bị phê truất. Chín vị chấp chính quan, chọn trong hàng ngũ quí tộc, được cử giữ những chức vụ cao nhất trong bộ máy nhà nước A-ten.

2. Những cải cách của Sô-lôn.

Ông tuyên bố xóa bỏ những nợ nần, nhổ hết những thẻ cầm cố ruộng đất khắp đồng bằng A-tic. Ông giải phóng cho những người nô lệ vì nợ nần và cấm chỉ từ đấy không ai được gán mình hoặc vợ con mình làm nô lệ cho kẻ khác để chuộc nợ. Cấm không cho ký kết những văn tự lấy bản thân con nợ làm bảo đảm.

Cải cách trên đây đã hy sinh quyền lợi của giai cấp quí tộc thị tộc để giành lại quyền sở hữu ruộng đất về cho nông dân, chủ nợ phải bị thiệt hại để làm lợi cho chế độ sở hữu của những con nợ. Về phương diện đó mà nói thì cải cách đó có một ý nghĩa cách mạng lớn lao; nó <<mở đầu cho một loạt những cái mà người ta gọi là cách mạng chính trị và mở đầu bằng cách xâm phạm chế độ sở hữu>>.

Cải cách quan trọng nhất của Sô-lôn là cuộc cải cách nhầm thủ tiêu những đặc quyền của giai cấp quí tộc thị tộc và xác định địa vị xã hội của người công dân theo mức tài sản tư hữu của họ. Theo cải cách đó thì tất cả công dân A-ten không phân biệt thành phần quí, tiện, đều chia thành 4 đẳng cấp căn cứ theo mức thu nhập hàng năm của mỗi người cao hay thấp.

Cải cách trên của Sô-lôn đã thay đổi hẳn cơ cấu chính trị của nhà nước A-ten. Trên cơ sở 4 bộ lạc củ, Sô-lôn thiết lập cơ quan quyền lực mới-Hội đồng bốn trăm-mỗi bộ lạc cử ra 100 đại biểu của mình. Hội đồng bốn trăm này song song tồn tại với hội đồng quí tộc nhưng khác hẳn về thành phần với hội đồng này. Ðại hội nhân dân trong thời kỳ quí tộc thị tộc nắm chính quyền, đã gần hết vai trò chính trị của nó thì nay được khôi phục lại quyền lực củ.

Như vậy là những cuộc cải cách trên đây của Sô-lôn đều có một ý nghĩa tiến bộ rỏ rệt. Nó thay đổi hẳn về chế độ chính trị xã hội củ của A-ten, đánh một đòn nặng nề về những tàn tích của chế dộ thị tộc và sự thống trị của giai cấp quí tộc thị tộc, tạo điều kiện cho sự phát triển của chế độ tư hữu, đặt cơ sở cho nền dân chủ chủ nô A-ten.

3. Chế độ chuyên quyền của Pisistrate.

Cải cách của Sô-lôn không triệt để. Ông không đoạn tuyệt hẳn Với giai cấp quí tộc thị tộc, mà cũng không hoàn tòan thỏa mãn những yêu sách của quần chúng nhân dân.

Năm 560 tr. c. n., một cuộc đảo chính xãy ra ở A-ten. Pisistrate, lảnh tụ của đảng miền núi, chỉ huy một nhóm đồng đảng dùng vũ lực chiếm đồi A-cơ-rô-pôn làm chủ A-ten, thực hiện chế độ chuyên quyền.

Những cố gắng của Pisistrate chẳng bao lâu đã đưa A-ten lên địa vị hàng đầu so với các quốc gia-thành thị khác của Hy Lạp.

Năm 527 tr. c. n., Pisistrate chết liên minh hai đảng Miền núi và Duyên hải, đã đưa thủ lỉnh đảng Duyên hải là Clisthènes, lên sung chức đệ nhất chấp chính quan.

4. Những cải cách của Clisthènes.

Clisthènes thực hiện một cuộc cải cách chính trị trong những năm 508-506 tr. c. n., nhằm dân chủ hóa trình độ cao hơn một chế độ chính trị và xã hội ở A-ten. Cải cách quan trọng nhất của Clisthènes là việc phân chia tất cả những người công dân A-ten theo khu vực hành chính, căn cứ theo địa vực cư trú của họ, chứ không còn đếm xỉa đến sự phân biệt giữa bốn bộ lạc cũ dựa trên quan hệ huyết tộc như trước nữa.

Tòan bộ đất đai A-tic, được chia thành 10 liên khu thay thế cho 4 khu vực cư trú cũ của 4 bộ lạc ngày trước. Mỗi liên khu là một đơn vị tổ chức hành chính tự trị, đồng thời cũng là một tổ chức quân sự liên khu bầu ra thủ lỉnh của mình và bầu ra cả tư lệnh quân đội của liên khu.

Cải cách hành chính trên đây của Clisthènes là hòan tòan thủ tiêu những tàn tích cuối cùng của xã hội thị tộc, xóa bỏ hẳn ảnh hưởng chính trị mà chúng còn duy trì trong các khu vực bộ lạc củ.

Hệ thống tổ chức hành chánh mới theo địa vị tất nhiên dẫn đến sự cải tổ lại các cơ quan quyền lực trong bộ máy nhà nước A-ten. Hội đồng bốn trăm do Sô-lôn đặt ra nay bải bỏ thay thế bằng hội đồng năm trăm đại biểu.

Ðể ngăn ngừa mọi âm mưu đảo chính nhằm lật đổ nền dân chủ A-ten và thiết lập chế độ chuyên quyền cá nhân như đã có lần xãy ra dưới thời pisistrate trước đây, Clisthènes đã ban hành đạo luật về <<chế độ bỏ phiếu bằng vỏ sò>>.

Cải cách của Clisthènes đã chấm dứt cuộc đấu tranh trường kỳ và ác liệt kéo dài hơn một thế kỷ giữa quí tộc thị tộc và quần chúng nhân dân.

Tuy nhiên với tư cách là kẻ đại diện cho quyền lợi của giới chủ nô công thương gia, Clisthènes không ban hành một đạo luật nào nhằm cải thiện đời sống khổ cực của dân nghèo. Tất cả những cải cách của ông chỉ nhằm thay đổi chế độ chính trị và bộ máy nhà nước A-ten mà thôi.

5. Chiến tranh Hy Lạp-Ba tư (500-449 tr. c. n.,).

Nguyên nhân của cuộc chính trị đó là âm mưu của bọn thống trị đế quốc Ba Tư muốn bành trướng không ngừng thế lực của họ sang phương tây, uy hiép nghiêm trọng nền độc lập của các quốc gia-thành thị Hy Lạp ở miền Tiểu Á.

Nguyên nhân trực tiếp dẫn đến cuộc chính trị Hy-Ba la cuộc khởi nhĩa của nhân dân các quốc gia-thành thị Hy Lạp ở Tiểu Á, đứng đầu là thành Mi lê, chống lại ách thống trị tàn bạo của người Ba tư.

Thắng lợi của Hy Lạp trong chính trị Hy-Ba là thắng lợi của tinh thần yêu nước nồng nàn, sự mưu trí và lòng dũng cảm, ý chí quyết chiến quyết thắng của người Hy Lạp đấu tranh để bảo vệ nền độc lập và tự do của đất nước mình.

1. Sự phát triển của nền kinh tế chiếm hữu nô lệ ở Hy Lạp sau cuộc chiến tranh Hy-Ba.

Trong thời kỳ này, thế kỷ V-IV tr. c. n., tại những quốc gia-thành thị tiên tiến nhất như A-ten, Ê-gin, Mê-ga, Cô-rinh, Mi-lê,... phương thức sản xuất chiếm hữu nô lệ đã đạt đến mức hòan chỉnh nhất và cao nhất của nó ở Hy Lạp.

Sự phát triển thủ công nghiệp đã thúc đẩy nền sản xuất hàng hoá và sự mở rộng quan hệ thương mại ở Hy Lạp đặc biệt là ở A-ten trong những thế kỷ V-IV tr. c. n. Hải cảng Pi-rê của A-ten đã trở thành trung tâm lớn nhất của của thế giới cổ đại.

2. chế độ nô lệ ở Hy Lạp trong những thế kỷ V-IV tr. c. n.

Tại các thành bang Hy Lạp thời bấy giờ, phương thức sản xuất chiếm hữu nô lệ đã đạt tới đỉnh cao nhất của nó. Nếu trong thế kỷ trước, thế kỷ VI tr. c. n.,tại các thành bang phát triển nhất, nô lệ chưa đông lắm, thì đến bây giờ số nô lệ tăng rất nhanh, và sang thế kỷ IV tr. c. n., dân số nô lệ đạt tới mức tối đa của nó, số nô lệ đông hơn nhiều so với dân tự do: 400.000 nô lệ so với 21.000 công dân A-ten. Theo Ăng-ghen, thì ở thời kỳ hòan thịnh của A-ten nô lệ có đến 365.000 người so với chừng 90.000 dân cư tự do. Nô lệ là lực lượng sản xuất chủ yếu trong hầu hết các thành bang Hy Lạp ở những thế kỷ V-IV tr. c. n., và lao động của họ được sử dụng một cách rộng rãi trong mọi ngành sản xuất kinh tế, đặc biệt trong các ngành thủ công nghiệp.

Ki-ôt, Ðê-lôt, Sa-môt, Ê-phe-dơ và đặc biệt là hải cảng Pi-rê của A-ten là những chợ buôn bán nô lệ lớn nhất ở Hy Lạp cổ đại, hồi thế kỷ V-IV tr. c. n. Mỗi buổi sáng bọn lái buôn dắt hàng nghìn nô lệ ra chợ, tập trung họ ở một bải đất rộng có hàng rào vây bọc chung quanh, rồi bắt nô lệ lần lượt bước lên cái bục caođể quảng cáo, rao hàng. Giá cả nô lệ cao, thấp, đắt rẻ tùy theo luật cung cầu trên thị trường, tùy theo lứa tuổi, giới tính và nghề nghiệp.

3. Phong trào dân chủ ở Hy Lạp-cải cách của Ephialtés và của Périclés.

Cuộc chiến thắng vẻ vang của người Hy Lạp chống quân Ba tư xâm lược đã nâng cao niềm tin tưởng, phấn khởi và lòng tự hào dân tộc của họ. Ðó là một nhân tố kích thích họ tiến lên một bước

Sau chiến tranh, làm cho cuộc đấu tranh giai cấp ở Hy Lạp vô cùng gay gắt.

Nhưng không nơi nào phong trào dân chủ phát triển mạnh mẻ bằng ở A-ten, cuộc đấu tranh đó nổ ra trong nội bộ giai cấp chủ nô, giữa hai đảng: một bên là đảng bảo thủ của bọn quí tộc địa chủ và một bên là đảng dân chủ của tầng lớp quí tộc thương nhân, tiểu chủ, tiểu thương, thợ thủ công và dân nghèo thành thị, kể cả thủy thủ và công nhân khuân vác bến tàu.

Chính quyền ở A-ten lúc bấy giờ về tay những phần tử cấp tiến nhất, đứng đầu là Ephialtés.

Ephialtés bắt đầu thực hành cải cách dân chủ. Trước hết ông tìm cách đánh đổ thế lực của hội đồng trưởng lão A-rê-rô-pa-giơ.

Chương trình cải cách của Ephialtés chắc chắn phải chỉ có thể, nhưng ông không thể thực hiện được tòan bộ chương trình cải cách của ông, vì bọn quí tộc phản động thù địch đã ám sát ông một cách hèn nhát (461 tr. c. n.,).

Cau cái chết của Ephialtés đảng dân chủ vẫn tiếp tục nắm chính quyền ở A-ten. Lảnh đạo nhà nước A-ten lúc này là Périclés. Ông là nhà chính trị và nhà hùng biện có biệt tài và cũng là nhà quân sự lỗi lạc, cầm đầu đảng dân chủ ở A-ten lúc này.

Trong thời kỳ nắm chính quyền ở A-ten, Périclés và đảng của ông đã thực hành nhiều chính sách tiến bộ có thể thỏa mãn được phần nào những nguyện vọng và yêu cầu của tầng lớp dân tự do bên dưới của xã hội A-ten. Ông đã mạnh dạng hòan thành chương trình cải cách của Ephialtés đưa nền chính trị dân chủ chủ nô ở A-ten phát triển đến mức hòan hảo nhất.

4. cuộc đấu tranh của nô lệ chống chủ nô ở Hy Lạp.

Như phần trên dã nói, chế độ cộng hoà dân chủ phát triển rất hoàn hảo đó, chỉ là việc trong nội bộ tầng lớp dân tự do thuộc giai cấp chủ nô.           Ðứng về phía đông đảo quần chúng nô lệ và kiều dân mà nói, thì thứ ^{<<dân chủ>> chủ đó thực chất chỉ là một nền chuyên chính tàn bạo của giai} cấp chủ nô mà thôi. Ðiều đó là lẻ tất nhiên, vì trong xã hội có giai cấp, bất cú một thứ <<dân chủ>> nào cũng là <<dân chủ>> của một giai cấp. Bởi vậy, đấu tranh giai cấp là cái đặc trưng cơ bản nhất của xã hội có giai cấp nói chung và của xã hội chiếm hữu nô lệ nói riêng. Xã hội chiếm hữu nô lệ ngày càng phát triển thì đấu tranh giai cấp giữa chủ nô và nô lệ, giữa người giàu và người nghèo ngày càng gay gắt.

Hình thức đấu tranh thông thường của nô lệ là hủy hoại công cụ sản xuất, cướp phá mùa màng, tài sản của quí tộc, chủ nô. Ðôi khi họ cũng tìm cách bỏ trốn, mong thoát khỏi ách áp bức của chủ nô.

Về sau, do sự áp bức bóc lột của bọn chủ nô ngày càng tàn bạo, nô lệ khắp nơi đã chuyển hình thức đấu tranh tiêu cực sang hình thức đấu tranh tích cực và quyết liệt hơn, tức là tổ chức các cuộc bạo động hoặc khởi nghĩa vũ trang.

Cuộc đấu tranh giữa chủ nô và nô lệ, giữa người giàu và kẻ nghèo, giữa giai cấp thống trị và bị trị là mâu thuẩn chủ yếu của xã hội cổ đại, là cái đặc trưng cơ bản nhất của nhà nước chiếm hữu nô lệ Hy Lạp. Nó là nhân tố chủ yếu thúc đẩy các quốc gia-thành thị Hy Lạp bước nhanh trên con đường suy vong.

5. Sự suy tàn của các thành ban Hy Lạp và sự thống trị của nước Macédoine.

Ðồng minh Pélonnés do Xpac cầm đầu và đồng minh Ðê-lôt do A-ten cầm đầu là hai phe đối địch với nhau. Xpac và A-ten tranh giành quyền bá chủ ở bán đảo Hy Lạp, cuối cùng cuộc tranh chấp về chính trị và kinh tế diển biến thành cuộc đấu tranh quyết kiệt về quân sự. Hai thành bang hùng mạnh và thù địch này đánh nhau ác liệt trong suốt 27 năm. Cuộc chính trị ấy trong lịch sử gọi là chiến tranh Pélonnés (431-404 tr. C. n.,).

Chiến tranh Pélonnés kéo dài đã làm cho Hy Lạp sức cùng, lực kiệt. Trải qua một thời kỳ binh đao, khói lửa lâu dài, lực lượng sản xuất trong xã hội Hy Lạp bị tàn phá khóc liệt ruộng đồng hoang phế, công trường đình đốn, đâu đâu cũng thấy những kẻ lưu vong thất sở.

Giữa thế kỷ IV tr. C. n., các thành bang Hy Lạp đều bước dần đến chổ tàn tạ. Những mâu thuẩn trong nội bộ xã hội chiếm hữu nô lệ Hy Lạp đưa toàn bộ nước đó đến cuộc khủng hoảng trầm trọng. Vừa lúc đó thì ở phương bắc, nước Macédoine mới hưng thịnh lên, thừa cơ hội quật khởi, chinh phục toàn bộ bán đảo Ban-kan, kết thúc thời kỳ độc lập của các thành bang Hy Lạp

   6. Cuộc đông chinh củ Alexandre nước Macédoine và thời kỳ Hy lạp hóa.­

Khi đã củng cố nền thống trị của Macédoine ở Hy Lạp rồi thì còn của Philippe là Alexandre kế ngôi của Philippe, chuẩn bị đi đánh đế quốc Ba Tư để xâm chiếm đất đai và cướp đoạt của cải ở các nước phương Ðông.

Cuộc diễn chinh của Alexandre  mang tính chất xâm lược, cướp bóc cực kỳ dã man. Y đã từng hạ lệnh thiêu hủy nhiều thành thị, đem haòng trăm, hàng nghìn vạn người bán làm nô lệ và cướp sạch của cải ở các miền bị chinh phục. Tuy vậy, về khách quan, cuộc diễn chinh ấy đã có tác dụng xúc tiến sự giao lưu kinh tế và văn hóa giữa Hy Lạp và các nước phương Ðông. Alexandre  tự cho mình là kẻ có công truyền bá nền văn minh Hy Lạp đi khắp nơi.

Alexandre  lại còn có tham vọng chinh phục cả miền Tây Ðịa Trung Hải. Nhưng năm 323 trước công nguyên, y chết vì bệnh tại thành  Ba-li-lon.

Ðế quốc do Alexandre thành lập, phía tây bắt đầu từ Ma-xê-đô-ni và bán đảo Hy Lạp, phía đông đến tận lưu vực sông Ấn, phía nam đến Ai Cập, Li-Bi, phía bắc đến Cap-ca-dơ và miền Trung Á.

 Nhưng đế quốc Alexandre cũng chỉ là một đế quốc xây dựng trên sự chinh phục bằng vũ lực, thiếu cơ sở để thực hiện sự thống nhất về kinh tế và văn hóa.

Bởi vậy, sau khi Alexandre chết, thì đế quốc rộng lớn của y bị chia cắt thành nhiều nước.

Nhìn chung, các quốc gia Hy lạp hóa trên đây hình thành trên sự đổ nát của đế quốc Alexandre, một mặt có những đặc điểm của xã hội cổ đại phương Ðông, mặt khác cũng có những đặc điểm của nền văn minh cổ điển Hy Lạp. Lúc bấy giờ, các thành bang trên đất nước Hy Lạp,... đã lùi xuống địa vị thứ yếu, còn như các thành thị mới xây dựng thì đã trở nên những trung tâm mới của nền văn minh Hy Lạp hóa.

Thời kỳ Hy Lạp hóa bắt đầu từ khi Alexandre cất quân đông chinh (năm 334 trước công nguyên) đến khi quốc gia Hy Lạp hóa Ai Cập bị đế quốc La Mã xâm chiếm và biến thành một "tỉnh" của nó (năm 30 trước công nguyên).

Trong thời kỳ Hy Lạp hóa, do hậu quả của chiến tranh, của cải cướp bóc được và nô lệ chiến tù được mang về Hy Lạp rất nhiều, làm cho chế độ chiếm hữu nô lệ ở đây vẫn tiếp tục  phát triển trong một thời gian nữa. Mặt khác chế độ nô lệ cổ điển do người Hy Lạp du nhập sang phương Ðông cũng được phổ biến rộng rãi ở các quốc gia Hy Lạp hóa.

Thời hy Lạp hóa cũng là thời kỳ xúc tiến mạnh mẽ nhất sự giao lưu kinh tế và văn hóa giữa Ðông và Tây.

     1. Sự thành lập La Mã và tổ chức chính trị buổi đầu của nó (thế kỷ VIII-VI trước công nguyên).

La Mãì là một đơn vị địa lý thuận lợi cho sự thống nhất về lãnh thổ và về chính trị. Từ thời thượng cổ, trên bán đảo Ý đã có người nguyên thủy sinh sống. Ðến đầu thiên niên kỷ II trước công nguyên, có những cuộc thiên di lớn của các dân tộc châu Âu xuống bán đảo Ý.

Vào khỏang năm 753 trước công nguyên, ba bộ lạc La Tinh đã xây dựng lên một thành thị trên bờ sông Tibre, lây tên một nhân vật truyền thuyết là Romulus, được coi là người sáng lập ra thành La Mã, để dặt tên cho thành là Roma tức là La Mã. Từ đó về sau, người ta gọi người La Tinh sống ở thành ấy là nhân dân La Mã. Sự xây dựng thành thị lần đầu tiên là các mốc đánh dấu sự tan rã của chế độ thị tộc và sự xuất hiện của nhà nước.

­Về mặt tổ chức chính trị, thì trong quá trình phát triển lịch, La Mã trong buổi dầu cũng có "vua", có viện nguyên lão và đại hội nhân dân.

Dựa theo cuộc cải cách mà So-lon đã tiến hành ở A-ten, vào giữa thế kỹ VI trước công nguyên vua (Servius Tullius), đã phá giới hạn của tổ chức thị tộc, thực hành cải cách xã hội. Ông căn cứ theo tài sản tư hữu nhiều, ít để chia toàn thể những người trai tráng có nghĩa vụ đi lính, không phân biệt quí tộc Patrici hay bình dân pơ-lep làm sáu đẳng cấp: đẳng cấp thứ nhất là lớp quý tộc có nhiều của cải; càng xuống những đẳng cấp dưới thì của cải tư hữu càng ít dần; đẳng cấp thứ sáu thì chỉ gồm những người vô sản. Ðại hội mới, gồm toàn thể các binh sĩ, gọi là đại hội Xanturia.

Nguyên nhân căn bản của những biến động xã hội dẫn đến cải cách của Tullius là cuộc đấu tranh ngày càng quyết liệt giữa một bên là quần chúng bình dân pơ-lep, mà vai trò trong nền sản xuất xã hội ngày càng trở nên quan trọng, và một bên la tầng lớp quý tộc Patrici mà thế lực đã bị giảm sút. Kết qủa tất nhiên của cuộc đấu tranh đó là sự giải thể càng nhanh chóng của xã hội thị tộc La Mã, là sự thũ tiêu bước đầu tình trạng cách biệt về ngồn gốc xã hội giữa po-lep và Patrici, là sự thực hiện bước đầu quyền bình đẳng về nghĩa vụ quân sự giữa hai giai cấp đó. Bởi vậy cải cách của Tullius tuy chưa hoàn toàn xóa bỏ mọi sự cách biệt giữa quý tộc và bình dân, song vẫn được người bình dân xem như là một trong những thắng lợi đầu tiên của họ đối với giai cấp quý tộc thị tộc.

2. Sự thiết lập chế độ cộng hòa La Mã. Cuộc đấu tranh của người pơ-lep (Thế kỷ V-III tr.c.n.).

Vào khoảng năm 510 tr.c.n., chấm dứt thời kỳ vương chính trong lịch sử La Mã, thời kỳ tan rã toàn diện của chế độ xã hội thị tộc. Cũng từ đó mở đầu một thời kỳ mới, thời kỳ cộng hòa La Mã.

Lúc bấy giờ, "vua" đã bị phế truất, nhà nước La Mã mới ra đời. Ðại hội Xanturia, mà thực chất là đại hội của toàn thể quân đội, họp để quyết định chung về mọi vấn  đề quân sự như tuyên chiến, đình chiến hoặc nghị hòa, bầu cử tướng lĩnh hàng năm..., trở thành cơ quan quyền lực tối cao của nhà nước La Mã. Ðại hội Xanturia họp là hình thức phôi thai của nền dân chủ nô La Mã.

Cơ quan quyền lực thứ hai của nhà nước cộng hòa La Mã được giao cho hai quan chấp chính gọi là Consul, quyền hành ngang nhau, Thời chiến thì giữ chức tư lệnh quân đội La Mã, thời bình thì nắm giữ quyền lập pháp, quyền hành chính lẫn quyền tư pháp, quyền hạn rất lớn.

Tóm lại, nhà nước La Mã vừa ra đời, đã mang tính chất hai mặt. Một mặt, nó tập hợp cả dân La Mã và Pơ-lep vào một nhà nước thống nhất, tổ chức theo hình thức cộng hòa, trong đó quyền dân chủ của nhân dân La Mã được đảm bảo một mức độ nhất định, tạo điều kiện cho La Mã phát triển mạnh mẽ chế độ chiếm hữu nô lệ; đó là mặt tích cực của nó. Nhưng mặt khác, nhà nước đó thực chất là nhà nước cộng hòa quí tộc, trong đó quyền hành tập trung vào tay giai cấp quí tộc La Mã; sự cách biệt giữa Pa-tơ-ri-xi nà Pơ-lep vẫn còn.

Cải cách của Tu-li-u-xơ căn bản chưa xóa bỏ được sự cách biệt giữa Pơ-lep và Pa-tơ-ri-xi, vì thế cuộc đấu tranh còn tiếp tục diễn ra trong suốt 200 năm sau.

Năm 287 tr.c.n., có thể coi là năm kết thúc quá trình đấu tranh bền bỉ của người bình dân chống phân biệt đối xử công dân tự do La Mã.

Tuy nhiên, chế độ cộng hòa La Mã dù có được dân chủ hóa, nhưng nhà nước đó căn bản vẫn đảm bảo quyền lợi của bộ phận chủ nô giàu có trước hết, nên nó còn mang nhiều tính chất hạn chế.

3. La Mã chinh phục bán đảo Ý và thống nhất khu vực Ðịa trung hải. Cuộc  chiến tranh giữa La Mã và Cac-ta-giơ (264-146 tr.c.n.).

La Mã lúc mới thành lập, chỉ là một thành bang đất hẹp, người thưa ợ trên bờ sông Tibre. Từ thế kỷ IV tr.c.n., trở đi, La Mã bắt đầu bành trướng thế lực bằng những cuộc chiến tranh xâm lược các bộ tộc láng giềng.

Ở thời kỳ La Mã mới bắt đầu phát triển. Nguyên nhân là vì La Mã đã có một cơ sở kinh tế nông nghiệp tương đối vững cho phép đánh lâu dài, và một tổ chức quân sự tương đối mạnh gồm phần lớn là lính mộ trong đám bình dân có tinh thần chiến đấu và tinh thần kỷ luật tương đối cao, có vũ trang đầy đủ, có kỷ thuật tác chiến tốt.

Nguyên nhân cuộc chiến tranh La Mã Cac-ta-giơ là sự tranh giành đất đai, nô lệ và bá quyền về thương nghiệp ở miền Tây Ðịa trung hải, giữa bọn quí tộc chủ nô hai nước. Bàn về tính chất của cuộc chiến tranh ấy, Lê-nin nói: "...Chến tranh đế quốc chủ nghĩa cũng đã bùng nổ trong thời đại chế độ nô lệ. Cuộc chiến tranh giữa La Mã và Cac-ta-giơ, xét về cả hai bên, đều là một cuộc chiến tranh đế quốc chủ nghĩa".

Cuộc chiến tranh Pu-nit keó dài 120 năm. Về thực chất, đó là một cuộc chiến tranh giữa bọn quí tộc chủ nô La Mã và bọn quí tộc chủ nô Cac-ta-giơ để tranh giành thuộc địa và bá quyền về thương nghiệp ở Ðịa trung hải. Ðể phục vụ lợi ích của bọn quí tộc chủ nô, hàng trăm vạn người đã bị hy sinh tính mạng, vô số những thành thị nguy nga, tráng lệ đạ bị biến thành những đóng gạch dụng hoang tàn.

Sau cuộc chiến tranh Pu-nit, La Mã lại lần lượt chiếm thêm nhiều miền đất đai rộng lớn ở Ðông bộ Ðịa trung hải, ở miền tiểu Á và ở Bắc Phi.

Như vậy là trải qua trên hai trăn năm bành trướng bằng vũ lực, La Mã đại đế đã thống nhất toàn bộ khu vực Ðịa trung hải, thu gồm bán đảo Ý, Tây ban nha,Ma-xê-đô-ni, Hy lạp, Tiểu Á, Xi-ri, Ai cập và bờ biển Bắc Phi làm thành một đế quốc rộng lớn. Lúc ấy, nền thống trị của La Mã đã được xây dựng trên cơ sở chế độ nô lệ phát triển cao độ.

1. Sự xuết hiện và phát triển của nền kinh tế đại điền trang.

Những cuộc chinh phục đất đai của La Mã trong những thế kỷ III-II tr.c.n., đã gây nên những hậu quả lớn lao và sâu sắc trong các ngành sản xuất kinh tế của đế quốc La Mã. Từ đây, nông nghiệp, chăn nuôi, thủ công nghiệp và thjương nghiệp, sử dụng lao động của những người dân tự do sản xuất nhỏ, đã bị những cuộc chiến tranh liên miên đẩy lùi xuống địa vị thứ yếu.

Bọn quí tộc quan lại và bọn thương nhân La Mã (thường gọi là "kỵ sĩ" vì đa số là bọn thương nhân này đều xuất thân từ tầng lớp kỵ sĩ) nhờ chiến tranh xâm lược mà phát tài to. Ngoài số vốn chúng đầu tư trong kinh doanh công thương nghiệp, chúng còn đem tiền của thừa thãi tậu những điền trang lớn, dùng nhân công nô lệ cày cấy.

2. Ðời sống của nông dân và nô lệ ở thời kỳ cộng hòa La Mã.

Ruộng đất càng tập trung trong tay bọn địa chủ chủ nô, điền trang càng mở rộng thì tình cảnh nông dân La Mã và nông dân Ý càng điêu đứng.

Quá trình bần cùng hóa nông dân tự do ở La Mã và ở Ý đi đôi với quá trình tâp trung ruộng đất vào tay bọn chủ nô chúa đất, đã vẫn đến tình trạng mâu thuẫn  giai cấp gay gắt và đấu tranh giai cấp quyết liệt trong xã hội La Mã. Ðó là một trong những nguyên nhân khiến cho chế độ cộng hòa La Mã dần dần lâm vào một cuộc khủng khoảng vô cùng trầm trọng.

Trong xã hội La Mã cổ đại, không có một ngành sản xuất kinh tế nào mà không sử dụng một cách rộng rãi lao động của nô lệ.

Gần hai thế kỷ bành trướng bằng vũ lực, giai cấp thống trị La Mã đã bắt hàng chục vạn nhân dân những miền bị chinh phục, bắt hàng chục vạn tù binh đem bán nô lệ. Theo sau quận đội La Mã, thường có những bọn con buôn, những kẻ đấu thầu, chuyên nhận mua chiến tù hay thường dân bị bắt đem bán ra thị trường nô lệ.

Số nô lệ trong xã hội La Mã ước lượng là bao nhiêu, hiện không có tài liệu thống kê chính xác của thời cổ để lại. người ta chỉ có thể ước đoán rằng đến thế kỷ II tr.c.n., nô lệ đã chiếm một tỷ lệ dân số cao hơn nhiều so với dân tự do. Nói chung đời sống của nô lệ trong xã hội La Mã cổ đại hết sức khổ nhục.

Ngoài ra nô lệ bị đưa vào những doanh trại tập trung số nô lệ đó, cho họ ăn uống và luyện tập võ nghệ để đến dịp ngày lễ, ngày hội lớn ở La Mã là đưa họ ra trường đấu để đấu nhau với thú dữ (hổ, báo, voi, sư tử) hoặc giao đấu với nhau, chém giết lẫn nhau hết sức rùng rợn. Trận đấu bao giờ cũng kết thúc bằng một cuộc đổ máu vô cùng thê thảm của những người nô lệ đấu sĩ ï.

3. Những mâu thuẫn giai cấp trong xã hội La Mã cuối thời đại cộng hòa.

a. Những cuộc khởi nghĩa đầu tiên của nô lệ và dân nghèo ở Xi-xin và ở Tiểu Á (nửa sau thế kỷ II tr.c.n.).

Trong xã hội La Mã có quí tộc, bình dân và nô lệ. Quí tộc và bình dân là thuộc tầng lớp dân tự do. Nô lệ là những người lao động không có quyền lợi chính trị và không có quyền tự do về thân thể. Giữa quí tộc và bình dân vẫn còn có mâu thuẫn không thể điều hòa được. Ngay trong nội bộ giai cấp quí tộc, giữa bọn quí tộc địa chủ cũ và bọn quí tộc công thương mới, cũng có cuộc đấu tranh giành giật chính quyền. Nhưng lúc bấy giờ, mâu thuẫn chủ yếu trong xã hội là mâu thuẫn giữa quí tộc chủ nô và nô lệ. Mâu thuẫn đó đã được thể hiện qua những phong trào khởi nghĩa đầu tiên của nô lệ và dân nghèo ở Xi-xin và ờ Tiểu Á hồi nữa sau thế kỷ II tr.c.n.

b. Cuộc vận động cải cách ruộng đất của anh em Gracchus và phong trào chống La Mã của các nước đồng minh ở Ý.

Tình trạng tập trung ruộng đất như vậy không những đã làm mất nguồn sinh sống của đông đảo quần chúng dân tự do, mà lại còn làm cho thế nước ở La Mã suy yếu dần. Chế độ nô lệ ngày càng phát triển, thì số người vô sản lưu vong ngày càng đông. Quân đội La Mã xây dựng trên cơ sở mộ binh trong tầng lớp nông dân tự do, đến bây giờ bị giảm sút trầm trọng vì thiếu người nhập ngũ.

Nguy cơ ấy khiến cho nhiều nhà qúy tộc chủ nô lấy làm lo lắng. Do đó mà có việc hai anh em Gracchus đề xướng cuộc vận động hạn điền. Hai nhà cải cách xã hội này xuất thân từ gia đình quý tộc có quyền thế. Năm 133 trước công nguyên, người anh là Tiberius Gracchus được cử làm quan bảo dân.

Tiberius Gracchus đã thảo ra một đạo luật hạn định ruộng đất công, mỗi gia đình quý tộc được chiếm làm của riêng không được quá 1000 mẫu; phàm ruộng đất chiếm quá mức ấy thì tịch thu đem phân phối cho những người bình dân không có ruộng đất. Giai cấp quý tộc địa chủ phản đối kịch liệt đã giết chết Tiberius Gracchus cùng 300 đồng đảng. Như thế là cuộc vận động hạn điền biến thành một cuộc đấu tranh đổ máu. Mười năm sau em là Caius Gracchus được bầu làm quan bảo dân, lại đề ra một lần nữa luật hạn điền. Cuối cùng Caius Gracchus cùng với trên 3000 đồng đảng đều bị giết chết.

Cuộc vận động hạn điền của hai anh em Gracchus đề xướng, cuối cùng đã thất bại. Luật hạn điền bị huỷ bỏ. Ruộng đất đã bị tịch thu và phân phối cho bình dân, nay bị thu hồi để hoàn lại cho chủ cũ. Tình trạng kiêm tính đất đai lại càng trần trọng hơn trước. Mâu thuẫn giai cấp trong nội bộ xã hội La Mã càng thêm sâu sắc.

c. Mâu thuẫn trong nội bộ giai cấp quí tộc chủ nô.

Trong lúc cuộc đấu tranh giữa nô lệ và chủ nô, giữa bình dân và quý tộc, giữa La Mã và các nước "đồng minh" ở Ý đang làm lung lay cơ sở của nền cộng hòa La Mã, thi trong nội bộ giai cấp thống trị chủ nô, giữa bọn quý tộc địa chủ và bọn quý tộc thương nhân, cũng nổ ra những cuộc xung đột rất tàn khốc để tranh cướp chình quyền ở  La Mã.

Trong thời kỳ trấn áp các cuộc khởi nghĩa của nô lệ và của các bộ tộc " đồng minh" ở Ý, La Mã chủ yếu dựa vào hai tướng: một là Marius, là quý tộc thương nhân, hai là Sylla, thuộc phái quý tộc bảo thủ. Cuộc đấu tranh trong nội bộ bọn thống trị La Mã lúc này diễn biến thành một cuộc xung đột giữa hai viên tướng đó.

Chế độ cộng hoà ở La Mã đã không có đủ sức để bảo vệ quyển lợi của bọn đại quý tộc chủ nô nữa. Bọn chúng lúc ấy yêu cầu thiết lập nền độc tài quân sự của Sylla chỉ tồn tại được ba năm. Sau khi Sylla chết, bọn đại quí tộc chủ nô lại tìm đến hia viên tướng khác là Pompeius và Crassus. Dù sao, với sự xuất hiện nền độc tài Sylla, những truyền thống của chế độ cộng hòa bị xúc phạm: nền cộng hòa La mã đã bắt đầu trải qua thời kỳ khủng hoảng trầm trọng

      4. Cuộc khởi nghĩa nô lệ do Spartacus lãnh đạo (73-71 trưóc công nguyên)

                    Ðời sống của người nô lệ rất bi thảm, cho nên tinh thần đấu tranh của nô lệ rất kiên quyết. Do đó, họ quyết tâm đứng dậy chống lại bọn quý tộc chủ nô độc ác. Từ giữa thế kỷ II trước công nguyên, những cuộc khởi nghĩa bl liên tiếp bùng nổ ở trên đất Ý, trong đó cược khởi nghĩa to lớn nhất, ảnh hưởng sâu rộng nhất là cuộc khởi nghĩa của nô lệ và dân nghèo năm 73 trước công nguyên do Spartacus lãnh đạo. Năm 71 trước công nguyên, quân khởi nghĩa bị các đạo quân củ hai tướng La Mã Crassus và Pompéc đánh bại.

      5. Nền độc tài  quân sự của Cesar. Bước quá độ từ chế độ cộng hòa quý tộc  sang đế chế.

Sau khi đã đàn áp xong cuộc khởi nghĩa của Spartacus, bọn quý tộc chủ  nô La Mã phải dùng đến chính sách độc tài quân sự để củng cố nền thống  trị của chúng.

César, Pompéc và Crassus cùng chung nắm giữ mọi quyền binh trong tay. Trong lịch sử, chính quyền đó gọi là chế độ chuyên chính tay ba hay là chế độ tạm hùng lần thứ nhất. Cuối cùng César  nắm quyền độc tài.

Năm 44 trước công nguyên, trong lúc César  đang chủ tọa một cuộc họp của Viện Nguyên Lão, phe đối lập đã bày mưu sắp kế sẵn, cố ý gây tình thế hỗn độn, thừa cơ xông vào đâm chết César  tại chỗ.

César  chết rồi thì tình hình chính trị ở La Mã trong một thời kỳ trở nên hỗn loạn. Thanh kiếm của phái quý tộc cộng hòa chỉ giết được cá nhân César  , nhưng không thể ngăn cản nổi xu hướng chính trị mà Césrr là đại biểu. Bởi Vậy, sau đó thì cuộc nội chiến lại bùng nổ  một lần nữa ờ La Mã .

Năm 43 trước công nguyên, Octavius và Antonius cùng với Lépidus, tổ chức thành chế độ tạm hùng lần thứ hai, cùng chung nắm giữ chính quyền ở La Mã .

Chế độ tạm hùng lần thứ hai đã thanh trừ được phái quý tộc cộng hòa trong nội bộ giai cấp thống trị La Mã  rồi thì, Octavius, Antonius, Lépidus liền chia nhau đất đại để cai trị: , Octavius , thì được chia đất Ý và xứ  Gô-lơ, Antonius  thì được các miền đất đai rộng lớn ở Ðông bộ Ðịa Trung Hải, Lépidus thi được chia các tỉnh ở Bắc Phí. Ba tên quân phiệt này điều thấy chúng không thể chung sống với nhau lâu ở La Mã  đươc.

Sự xung đột giữa , Octavius  và  Antonius  cuối cùng dẫn đến chiến tranh. Năm 31 trước công nguyên, hải, lục quân của , Octavius  cùng hạm đội liên minh của Antonius  và Cơ-lê-ô-pat gặp nhau ở Ac-ti-um ngoài bờ biển phía tây bàn đảo Hy Lạp. , Octavius  thắng to, liền đem quân đổ bộ sang Ai Cập.  Antonius  và Cơ-lê-ô-pat bị bao vây, tuyệt vọng, lần lượt tự sát. , Octavius  thôn tính hết đất đai của Antonius. vương triều Pơ-tô-lê-mê thống trị Ai Cập trong ba trăm năm bị diệt vong. Từ đấy, Ai- Cập biến thành một tỉnh của đế quốc La Mã .

Trận Ac-ti-um năm 31 trước công nguyên đã quyết định sự thống nhất lại của đế quốc La Mã .

     1. đế chế la mã thời sơ kỳ: thời đại ô-gu-xtu-xơ.

          Sau khi đánh bại Antonius, Octavius trở về La mã với những chiến công hiển hách. Octavius xây dựng nền độc tài chuyên chế.

Octavius vẫn khoát bên ngoài chiếc áo cộng hòa, nhưng thực ra y đã thực hành một nền độc tài chuyên chế thật sự. Y đã trở thành người cầm quyền duy nhất của đế quốc La mã. Chính quyền của Octavius là một hình thức đặc biệt của chế độ qân chủ chuyên chế. Y nắm mọi quyền bính trong tay: quyền tổng chỉ huy quân đội, quyền quan chấp chính, quyền quan bảo dân và cả quyền đại giáo chủ nữa. Nhưng quyền hành đó về sau được trao cho Octavius suốt đời. Ngoài ra, Octavius còn được viện nguyên lão suy tôn làm quốc phụ và được tặng danh hiệu là Ô-gu-xtu-xơ có nghĩa là đấng cao cả mà mọi người phải tôn kính và sùng bái như một vị thần sống.

Khác với César, Octavius không dám coi thường truyền thống cộng hòa ở La mã, nên y không tự xưng là hoàng đế mà chỉ tự xưng là người công dân số một. Chế độ chính trị đó, trong lịch sử, gọi là chế độ nguyên thủ.

Dưới thời đại Ô-gu-xtu-xơ (từ năm 17 trước công nguyên đến năm 14 công nguyên), trên cơ sở chế độ nô lệ phát triển, đế quốc La mã đã trãi qua một thời kỳ phồn thịnh chưa từng có. Sự thống nhất về chính trị và lãnh thổ đã thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của nền kinh tế đế quốc La mã, đặc biệt là của ngành ngoại thương. Kinh đô ở trên bờ sông Ti-bơ-rơ, lúc ấy đã trở nên một thành thị nguy nga đồ sộ. Từ thời đại Octaviustrở đi, hoàng đế La mã lấy kinh đô làm trung tâm, đắp đường sá đi thông suốt đến các tỉnh, nhờ đó mà cũng cố thêm sự thống nhất về chính trị của đế quốc La mã. Những đường sá đều có lát đá, rộng rãi mà lại chắc chắn, chạyđi khắp nơi trong toàn quốc, chằn chịch như những mạch máu trong cơ thể. Hết thảy mọi con đường đều dẫn đến La mã.

1. Sự suy sụp của nền kinh tế chiếm hữu nô lệ của Ðế quốc La mã. Sự xuất hiện chế độ lệ nông.

  Trong hai thế kỷ I -II, Ðế quốc La mã tuy bề ngoài vẫn giữ đựợc bộ mặt thái bình và thịnh vượng của nó, nhưng mâu thuẫn giai cấp sâu sắcbên trong và những cuộc thất trận liên tiếp bên ngoài đãdần dần làm cho nền kinh tế trong cả nước lâm vào tình trạng bế tắc, mầm mống của sự suy vi đã bắt đầu.

          Do sự bóc lột tàn khốc của giai cấp chủ nô đối với nô lệ, do năng suất thấp kém của lao động nô lệ, do nguồn cung cấp nô lệ chiến tù ngày càng khô cạn mà dần dần phát sinh những biến đổi lớn trong nền kinh tế của Ðế quốc La mã. Chế độ lệ nông bắt đầu xuất hiện. Lệ nông so với nô lệ được chút ít tự do và có tinh thần tự nguyện sản xuất hơn. Tuy nhiên, lệ nông vẫn bị buộc chặt vào mãnh ruộng đất ấy; trên luật pháp, họ vẫn là nô lệ, mặc dầu lối làm ăn, canh tác đã có phần đổi mới.

2. Cuộc khủng hoảng chính trị của Ðế quốc La mã và sự thiết lập chế  độ vương chủ.

          Trên đây đã nói, lệ nông lúc đầu có ít nhiều hứng thú lao động, có thúc đẩy sản xuất tiến lên, có phục hồi lại nền kinh tế nông nghệp của Ðế quốc ở những thế kỷ trước, nhưng đến thời kỳ này, lệ nông cũng bị bóc lột tàn tệ, bị đối xử không khác gì nô lệ cho nên nền kinh tế lệ nông cũng không tránh khỏi tình trạng bế tắc.

          Thời sơ kỳ Ðế chế, các hoàng đế tuy vẫn thực hành chế độquân chủ chủ nô, song những tập quán và truyền thống của chế độ cộng hòa La mã chưa mất hẳn, hình thức tổ chức nhà nước cộng hòa vẫn được duy trì.

Sang thời hậu kỳ Ðế chế, các hoàng đế đã vứt bỏ hoàn toàn cái vỏ cộng hòa, ra sức tăng cường hơn nữa chế độ quân chủ chuyên chế, tập trung cao độ quyền lực vào tay mình. Chế độ chính trị đó được gọi là chế độ vương chủ.

Từ cuối thế kỷ III, giữa các miền Ðông và Tây của Ðế quốc đã bộc lộ rõsự khác nhau trong xu hướng phát triển.

Ở miền Tây, tại những nơi mà chế độ nô lệ đã phát triển cao như Ý, Tây ban nha, đông nam xứ Gô-lơ, Bắc Phi, thì chế độ nô lệ đang bước vào thời kỳ khủng hoảng trầm trọng.

Ở miền Ðông, như ở Tiểu Á, Xi-ri và Ai cập, nền kinh tế vẫn giữa được vẽ phồn thịnh của nó.

Năm 395, hoàng đế Théodosius đem chia Ðế quốxc La mã cho hai người con trai của y: người con cả được Ðông bộ, thủ đô là Côn-xtan-ti-nô-pô-lit, người con thứ được Tây bộ, thủ đô là La mã. Từ đó trở đi, Ðế quốc La mã chia thành Ðông bộ (về sau gọi là Ðế quốc By-dăn-ti-um) và Tây bộ; mỗi bộ đều phát triển theo một con đường lịch sử riêng.

3. Cao trào cách mạng của nô lệ. Cuộc xâm lăng củangười Giecman và sự diệt vong của Ðế quốc la mã.

Sau những cuộc xâm nhập ồ ạt của các bộ Giec-man, Tây bộ Ðếquốc La mã đã bị họ chinh phục hoàn toàn, người Tây Gốt thống trị Tây ban nha; người Van-đan thống trị miền Bắc Phi, đảo Xac-đen và đảo Cooc-xơ; người Fơ-răng và người Buôc-gông thống trị xứ Gô-lơ; người Ăng-gơ-lơ và người Xăc-xơn thống trị đảo Anh; người Ðông-giốt thống trị đất Ý. Mỗi bộ tộc Giec-man đều thành lập chính quyền riêng của mìnhtrên một phần đất đai cũ của Tây bộ Ðế qốc La mã. Hoàng đế La mã ở Tây bộ Ðế quốc đã không còn chút quyền hành gì nữa, mà hoàn toàn trở thành bù nhìn.

Tây bộ Ðế quốc La mã cuối cùng đã bị chìm đắm trong cao trào cách mạng của nô lệ và trong các cuộc xâm lăng của người man tộc. Năm 476, lãnh tụ quân sự của người Giec-man là Odoacer đã phế truất vị hoàng đế cuối cùng của Ðế quốc La mã Romulus, rồi tự xưng làm vua. Sự kiện này. Hồi đó, tuy chỉ là một chính biến nhỏ, nhưng nó đã đánh dấu sự diệt vong của Ðế quốc La mã (Tây bộ) trong lịch sử.

Sau khi Tây bộ Ðế quốc La mã bị diệt vong, Ðông bộ Ðế quốc La mã vẫn tiếp tục tồn tại tới ngót một nghìn năm nữa. Trong lịch sử Trung đại, Ðông bộ Ðế quốc La mã được gọi là Ðế quốc Bi-dăn-ti-um. Nó bắt đầu bước vào quá trình phong kiến hóa và không còn là một đế quốc rộng lớn xây dựng trên cơ sở chế độ nô lệ như xưa kia nữa.

Xã hội nô lệ cổ đại đã tan rã. Trong cuộc binh  đao khói lửa ở thời kỳ hậu Ðế chế La mã, nhân loại đã kết thúc một giai đoạn lịch sử quan trọng, đồng thời mở đầu một trang sử mới: thời đại chế độ phong kiến ở Châu Âu.